منشور اسلامی

بررسی واستخراج اصول مدیریت از منظر کتاب جامع المدیریت امام علی ع نهج البلاغه

از آنجایی که برای هدایت امور سازمان ها و ارتفاء سطح کارآیی تولید و خدمات ؛ رعایت و توجه به اصولی ضروری بوده و نیازمند منشور هدایت می باشد و همچنین نظر باینکه در کتابهای مختلف مدیریتی اکثرا دیدگاه دانشمندان خارجی در این زمینه مطرح گردیده لذا برآن شدیم که این منشور و اصول لازم مدیریت را از سرچشمه اسلامی مورد بررسی قرارداده و قطره ای از دریای خروشان علمی و مدیریتی کتاب جامع المدیریت امام علی (ع) که همان نهج البلاغه است را برای علاقمندان به مدیریت تقدیم نماییم امید است که با آشنایی و شناخت بیشتر مدیران جامعه اسلامی با مبانی واصول مدیریت از دیگاه اسلام و ائمه معصومین (ع) بتوانیم مدیریت بومی و اسلامی میهنمان را به عنوان نظام نوین مدیریت جهان ارائه نماییم.

● اصل تزکیه نفس ( اصل توانایی در کنترل نفس )

مدیر غالب بر سازمان مدیری است که با همه پیچیدگی های سازمان مدیریت نموده و وظایف و نقش های متعدد و مختلف خود را ایفا نماید و باید ابتدا مدیریت و کنترل بر نفس خود را آموخته و بدان خوی گرفته باشد وتا بتواند وظایفی چون برنامه ریزی ؛ سازماندهی ؛ نظارت ؛ هماهنگی و استفاده مطلوب از امکانات را در رشد خود بکارگیرد و زندگی موفقی را ارائه دهد.امام علی (ع) نیز برای کنترل بر نفس توصیه هایی نموده اند ازجمله:

- و او را امر می فرماید که نفس خود را هنگام شهوات و خواهش ها فرو نشانده و هنگام سرکشی ها آن را باز دارد.( ع ۴ ص ۹۹۲)

- و بر هوا و خواهش خود مسلط باش و به نفس خویش از آنچه برایت حلال و روا نیست بخل بورز...(ع ۶ ص ۹۹۴)

- و به پرهیز از خودپسندی و تکیه به چیزی که تو را به خود پسندی وادارد و از این که دوست بداری مردم تو را بسیار بستایند. ( ع ۸۲ ص ۱۰۳۲)

و هر گاه سلطنت و حکومت برایت عظمت و بزرگی یا کبر وخودپسندی پدید آورد ، به بزرگی پادشاهی خدا که فوق توست و به توانایی او نسبت به خود و آنچه از جانب خویش برآن توانا نیستی بنگر که این نگریستن کبر و سرکشی تو را فرو می نشاند و سرافرازی را از تو باز می دارد و از عقل و خردی که از تو دور گشته به سویت بر می گردد.( ع ۸ ص ۹۹۵)

● اصل تفکر مثبت ( خیراندیشی و خوش بینی )

هرچند مدیران نسبت به برداشت خود از حقایق و واقعیات امور باید دقیق باشند ولی خوش بینی در آنان بهتر از وجود بدبینی و کینه توزی است .

- از مردم گره هر کینه را بگشا واز خود رشته ی هر انتقام و بازخواستی را جدا کن؛ و از هرچه که تو را نادرست در نظر آید خود را نادان بنما، و در تصدیق و باور داشتن بدگو و سخن چین شتاب منما ؛ زیرا سخن چین خیانتکار و فریب دهنده است هرچند خود را به صورت پند دهندگان در آورد.(ع ۱۵ص۹۹۸)

- ولی از دشمنت پس از آشتی او سخت بر حذر باش و بترس ، زیرا دشمن بسیار خود را نزدیک گرداند تا غافلگیر کند. پس احتیاط و استوار کاری را پیشه کن و زیر بار حسن ظن و بدگمانی به زودی نرو. باید گفت بسیاری از مشکلات مدیران ممکن است ناشی از زود باوری یا بدبینی باشد.

● اصل رعایت عدالت و انصاف

این اصل ناظر بر مجموعه ای از رفتار وکردار وگفتار عادلانه است که اعمال آن موجب افزایش وفاداری و روح فداکاری و ایثار و از خودگذشتگی کارکنان نسبت به سازمان و هدفهای آن می شود.

- پس رنج وکار هریک از آنان را برای خودش بدان و رنج کسی را به دیگری نسبت نده و باید در پاداش به او هنگام اتمام کارش کوتاهی ننمایی و باید بزرگی کسی تو را برآن نگذارد که رنج و کار کوچک او بزرگ شماری و پستی کسی تو را وادار نسازد که رنج و کار بزرگش را کوچک پنداری .(ع ۳۸ ص۱۰۰۹)

- و از جانب خود و خویشان نزدیک وهر رعیتی که دوستش می داری درباره ی مردم انصاف را از دست مده .(ع ۱۰ ص ۹۹۶)

- و نیکوترین چیزی که حکمرانان را خشنود می دارد بر پاداشتن عدل و دادگری در شهرها و آشکار ساختن دوستی رعیت می باشد.(ع ۳۶ ص ۱۰۰۸)

● اصل شرایط احراز مدیر

- رعایت و توجه به سابقه در گزینش ، حقیقت گویی ؛ حق پذیری ؛ پذیراتر ؛ پاکدل تر ؛ خرمند تر و بردبارترین افراد برای خدا و رسول او و برای امام و پیشوا ، دیر خشمی ؛ زود عذر پذیری؛ مهربانی به زیردستان ؛ سختگیری به زورمندان و متعادل در برابر نرمی و درشتی از مواردی است که امام در وصف مدیران اشاره می نمایند.( عبارات صفحه ۱۰۰۰)

● اصل تکریم و اولویت رفاه مردم و احترام به آنان

- مهربانی و خوش رفتاری و نیکویی با رعیت را در دل خود جای ده ؛ پس با بخشش و گذشت خود آنان را عفو کن همانطور که دوست داری خدا با بخشش و گذشتش تو را بیامرزد.زیرا تو بر آنها برتری و کسی که تو را به حکمرانی فرستاده از تو برتر است و خدا برتر است از کسی که این حکومت را به تو سپرده و خواست کارشان را انجام دهی و آنان را سبب آزمایش تو قرار داده.(ع ۶ ص ۹۹۵)

- و هرگز از بخشش و گذشت پشیمان و به کیفر شاد مباش .نگو من مامورم و امر می کنم پس باید فرمان مرا بپذیرند و این روش فساد و خرابی دل و ضعف و سستی دین و تغییر و زوال نعمت ها گردد.(ع ۷ ص ۹۹۵)

- رسیدگی کن به یتیمان و پیران سالخورده که چاره ای ندارند و خود را برای خواستن آماده نساخته اند .( ع ۶۱ ص ۱۰۲۱)

- و پرهیز از اینکه بر رعیت ، نیکی که می کنی منت گذاری یا کاری که انجام می دهی بیش از آنچه هست در نظر آری یا به وعده ای که به آنان می دهی وفا نکنی .(ع۸۳ ص ۱۰۳۲)

● اصل اعتقاد و ایمان مدیر رفتار مدیران سازمانهای اسلامی باید مبتنی و برگرفته از اعتقاد و ایمان آنان به اصول دین بوده و میزان رعایت این اصول وجه تمایز مدیراسلامی و مدیران سایر مکاتب است چرا که رفتار مدیر متاثر از اعتقاداد اوست .امام علی (ع) می فرمایند:

- بنام خداوند بخشنده مهربان ؛ فرمان بنده ی خدا علی امیرمومنان به مالک اشتر پسر حارث است در پیمان خود به او امر فرموده ، هنگامی که او را والی مصر گردانید تا....(فیض الاسلام عبارت ۱ص۹۹۱)

- با بخشش و گذشت خود آنان را عفو کن همان طور که دوست داری خدا با بخشش و گذشتش تو را بیامرزد(ع۶ص۹۹۵)

- با خدا به انصاف رفتار کن ...و کسی که با بندگان خدا ستم کند خدا به جای بندگانش با او دشمن است و خدا دعای ستمدیدگان را شنوا و در کمین ستمکاران است .(ع ۱۰ ص ۹۹۷)

- هنگامی که خبر شهادت مالک به امام رسید فرمودند: انالله و انا الیه راجعون و الحمدلله رب العالمین .

همان طور که ملاحظه می شود اصل توحید خواست خداوند را مطرح می سازد یعنی انسان در نهایت کمال در برابر قدرت خداوند ناتوان است.

● اصل وحدت رویه در مدیریت

این اصل تاکید دارد که فعالیتهایی که هدف و مقصود مشترکی را دنبال می کند باید در یک طرح یا پروژه و تحت نظارت یک مدیر واحد اداره گردد.

- و بدان که رعیت چند دسته می باشند که کار بعضی به سامان نمی رسد مگر بعض دیگر و گروهی را از گروه دیگر بی نیازی نیست .(ع ۲۵ ص۱۰۰۴)

- پس از خدا بترس ؛ از خدا بترس درباره دسته زیردستان درمانده بیچاره و بی چیز نیازمند و گرفتار در سختی و نجوری و ناتوانی و برای رضا خدا آنچه را که از حق خود درباره ایشان به تو امر فرموده بجا آور..(ع ۵۹ ص۱۰۲۰) - نظام و آسایشی برای سپاهیان نیست مگر به خراج .......(ع ۲۶ ص ۱۰۰۴)

این وظیفه ای است که تمام سطوح مدیریت مکلف به آن شده اند و نتیجه می گیریم که سازمانها برای رفاه مدیران و کارکنان آنها ایجاد نشده اند بلکه اولویت با رعایت رفاه مردم و تحقق اهداف سازمانهاست و در یک کلام وسیله نباید جای خود را با هدف عوض کند.

● اصل وحدت فرماندهی ( وحدت دستور)

به موجب این اصل هرکارمند تنها از یک رییس مافوق دستور می گیرد و در مقابل یک نفرهم پاسخگوست . باتوجه به مفاد نامه آن حضرت می توان به نظارت چند جانبه ی مدیریت در ضمن رعایت این اصل پی برد.یعنی اطاعت از خداوند و فرامین واحکام او اطاعت از سنت رسول(ص) و فرامین آن حضرت را به معنای نظارت چند جانبه و نظارت تخصصی دانست .

- این دستور است که بنده ی خدا علی امیرالمومنین به مالک اشتر در پیمان خود به او امر فرموده است (ع۱ص۹۹۱)

- امر می فرماید او را به پرهیزگاری و ترس از خدا (ع ۲ ص۹۹۲)

- پس کسانی از سپاهیانت برگمار که برای خدا و رسول او و برای امام و پیشوایت پند پذیرنده تر ، پاکدامن تر ، خردمند تر و بردبارترین آنان است ....( ع ۳۲ ص ۱۰۰۶)

- و در کارهای مشکل که درمانده شدی و کارهایی که بر تو مشتبه گردد به خدا و پیغمبر او بازگردان که خداوند سبحان برای گروهی که خواسته هدایت و راهنمایی کند.(ع ۳۸ ص ۱۰۰۹)

● اصل سلسه مراتب

این اصل همان خط مسیر دستور ( ارتباط زنجیروار) از بالاترین مقام سازمان تا پایین ترین سطوح آن است که در نامه امام علی (ع) نیز هر یک از این سطوح نسبت به سطوح پایین تر خود دارای اختیار مرجعیت است.

- امر می نماید او را به پرهیزگاری و ترس از خدا و برگزیدن فرمان او و پیروی از آنجه در کتاب خود به آن امر فرموده از واجبات و مستحبات .....(ع ۲ ص ۹۹۲)

- و بر حذر باش از برابر داشتن خود با خدا در بزرگواریش و مانند قرار دادن خویش را با او در توانائیش ؛ زیرا خدا هر گردنکش متکبری را خوار و پست می گرداند.(ع ۹ ص ۹۹۵)

● اصل انضباط کاری

با رعایت انضباط که همان توافق میان مدیر وکارمنداست که خواه بصورت مکتوب وگاه بصورت نانوشته وعرف است ، افراد نشان می دهند که از اوامر اطاعت کرده و آنها را بکار گرفته و انرژی و نیروی خود را برای انجام آن خرج داده اند و رفتار خود را سازگار می سازند.

- پس کسی را که بعد از نهی تو احتکار کند به کیفر رسان ، کیفری که سبب رسوایی او باشد ، ولی از اندازه تجاوز نکند.( ع ۵۷ ص ۱۰۱۸)

- و نباید نیکوکار و بدکار نزد تو به یک پایه باشد که آن نیکوکاران را از نیکویی کردن بی رغبت سازد و بدکرداران را به بدی کردن وا دارد و هریک از ایشان را به آنچه گزیده جزا ده .(ع ۲۰ ص۱۰۰۱)

● اصل اولویت منافع عمومی (وابستگی منافع فرد به منافع عمومی یا سازمانی)

تاکید بر این است که منفعت فرد یا گروه نباید مقدم و ارجح بر منفعت سازمان قرار گیرد.

- و کاری که باید بیش از هرکار دوست داشته باشی میانه روی در حق است و همگانی کردن آن در برابری و دادگری که بیشتر سبب خشنودی رعیت می گردد. زیرا خشم همگان رضا وخشنودی چند تن را پایمال می سازد و خشم چند تن در برابر خشنودی همگان اهمیت ندارد.(ع ۱۱ ص۹۹۷)

- و بترس از به خود اختصاص دادن آنچه مردم در آن یکسانند و بپرهیز از خود را به نادانی زدن در آنچه توجه به آن برتو لازم است از اموری که همه می دانند، زیرا آن از تو برای دیگری گرفته خواهد شد و به زودی پرده ها از روی کارها برداشته شود و داد مظلوم و ستم کشیده از تو بستانند.(ع ۸۵ ص ۱۰۳۳)

● اصل ارجحیت ضابطه بر رابطه در امور

این اصل همانند اصل انصاف و عدالت بر رعایت ضوابط و مقررات سازمانی به جای روابط و ملاحظات .... در امور سازمان تاکید دارد.

- پس حکمرانان را نزدیکان و خویشانی است که به خود سری و گردنکشی و درازدستی و کمی انصاف خو گرفته اند، ریشه و اساس ایشان را با جداکردن و دور ساختن موجبات آن صفات از بین ببر.(ع ۷۰ ص ۱۰۲۶)

- و حق را برای انکه شایسته است از نزدیک و دور اجرا کن و در آن کار شکیبا و پاداش خواه باش اگر چه از بکار بردن حق ، به خویشان و نزدیکانت ضرر برسد و پایان حق را با آنچه بر تو گران است بنگر که پسندیده و فرخنده است .( ع ۷۲ ص ۱۰۲۶)

● اصل توقع عوام از مدیر

- پس بدان ، ای مالک من تو را به شهرهایی فرستادم که پیش از تو حکمرانان دادرس و ستمگر در آنها بوده و مردم به کارهای تو همان نظر می کنند که تو به کارهای حکمرانان پیش از خود می نگری و درباره ی تو همان را گویند که تو درباره ی آنان می گویی و به سخنانی که خداوند به زبان بندگانش جاری می فرماید ؛ می توان به نیکوکاران پی برده ، آنها را شناخت . پس باید بهترین اندخته های تو کردار شایسته باشد.( ع ۵ ص ۹۹۴)

● اصل صداقت و راز داری

مدیر به منظور انتخاب اصلح از میان کارکنان نیاز به جمع آوری اطلاعات از شایستگی ، توانایی ؛ استعداد ، هوش ،تجارب و سوابق خوب و بد افراد دارد. درصورتی که این اطلاعات در میان سازمان پراکنده شود و یا حتی به خود شخص گفته شود ممکن است موجبات آثار روانی و عکس العمل های نامطلوب را فراهم سازد.

- و باید از رعیت کسی را بیش از همه دور ودشمن داشته باشی که به گفتن زشتی های مردم اصرار دارد؛ زیرا مردم را عیوب و زشتی هایی است که سزاوارترین کس برای پوشاندن آنها ؛ حاکم است.پس تا می توانی زشتی را بپوشان تا خدا بپوشاند زشتی تو را؛ که دوست می داری از رعیت پنهان داری .( ع ۱۴ص ۹۹۸)

- و از هرچه که تو را نادرست در نظر آید ؛ خود را نادان بنما.(ع ۱۵ ص ۹۹۸)

● اصل ارتباط مدیر و توجه به افراد

تاثیر روابط نزدیک مدیران و توجه آنان به کارکنان باعث تقویت روحیه و علاقه و انگیزه به کار و افزایش کمیت و کیفیت تولید می گردد.

- و پس همنشین باش با آنان که از خانواده های شریف و خوشنام و کسانی که دارای سابقه های نیکو می باشند و با جنگجویان و دلیران و بخشندگان و جوانمردان .( ع ۳۳ ص ۱۰۰۷)

- و پس از این دستور ها مبادا خویشتن را زیاده از رعیت پنهان کنی .( ع ۶۸ ص۱۰۲۶)

● اصل جبران خدمات کارکنان ( احسان ؛ حقوق و پاداش عادلانه)

یعنی ترتیب و طریق پرداخت حقوق کارکنان به نحوی باشد که موجبات حداکثر رضایت کارمندان و افزایش وفاداری و رعایت نظم و مقررات را فراهم آورد.

الف) ".... پس به کارهای آنها رسیدگی کن چون پدر و مادری که به فرزندشان رسیدگی می نمایند،

و باید نیکویی که درباره ی آنان نموده و آنها را با آن توانا ساخته ای ؛ نزد تو بزرگ نیاید و همراهی که بر ایشان متعهد شده ای کوچک مشماری اگر چه اندک باشد."(عبارت ۳۳ص۱۰۰۷)

ب) "... و آنقدر به او (قاضی ) ببخش و زندگی اش را فراخ ساز که عذر او را از بین ببرد و نیازش به مردم با آن بخشش کم باشد."( ع۴۱ص۱۰۱۱)

ج) "... پس جیره و خوار وبارشان را فراوان ده که این کار؛ آنان ( کارگردانان و عمال ) را با اصلاح خودشان توانا می دارد و بی نیاز می گرداند از خوردن آنچه که زیر دست هاشان می باشدو برایشان حجت و دلیل است ."( ع ۴۴ص ۱۰۱۲)

● اصل تمیز موضوع ( ببین چی می گه نگو کی می گه؟)

باید به آنچه مخاطب می گوید توجه کرد و محتوا و مطلب را شنید نه به گوینده ، البته در زمانی که شخص گوینده موثق است و مطلب خارج از توانایی فکری یا تخصصی باشد توجه به شخص گوینده نیز اهمیت دارد.

".... و باید بزرگی کسی تو را بر آن ندارد که رنج و کار کوچک او را بزرگ شماری و پستی کسی تو را وادار نسازد که رنج و کار بزرگش را کوچک پنداری ..." ( ع ۳۹ص۱۰۰۹)

● اصل تمرکز (خط قرمز تفویض اختیار)

".... بخشی از کارها به گونه ای است که خود باید انجام دهی ، مانند پاسخ دادن به کارگزاران دولتی ، در آنجا که منشیان تو از پاسخ دادن به آنها در مانده اند؛ و دیگر برآوردن نیاز مردم د ر همان روزی که به تو عرضه می دارند ، و یارانت در رفع نیاز آنان ناتوانند."

● اصل شایسته سالاری

- "... چون آنان ( عمال و کارگردانان ) را تجربه و آزمایش نمودی به کار وادار".(ع۴۳ص۱۰۱۱)

- "... پس از آن در حال نویسندگانت بنگر و بهترین ایشان را به کارهایت بگمار".(ع۵۲ص۱۰۱۶)

-"... پس در باره برگزیدن قضاوت و صفاتی را که برای آنها شمردم از هر جهت اندیشه کن."(ع۴۲ص۱۰۲۰)

● اصل کنترل و نظارت و ارزیابی

به منظور بهبود روش های بهبود مدیریت می بایستی نظارت بر انجام کارها به شکلی صورت پذیرد که به محض بروز انحراف در کارعوامل و علل آن شناسایی و اقدام اصلاحی انجام شود.

- " پس در کاهایشان ( عمال و کارگردانان ) کاوش و رسیدگی کن ؛ و بازرس های درستکار و وفادار برآنان بگمار."( ع۴۵ص۱۰۱۲)

- ".... و کارهای ایشان ( سوداگران و صنعتگران ) را در حضور خود و در گوشه های شهرهایت وارسی کن ." (ع ۵۶ص۱۰۱۸)

- ".... پس از آن از قضاورت او ( قاضی) بسیار خبر گیر و وارسی کن ."(ع ۴۱ص۱۰۱۱)

- "... و رسیدگی و وارسی کن کارهای کسی از ایشان (زیردستان در مانده ی بیچاره و بی چیز و نیازمند و گرفتار در سختی و رنجوری و ناتوانی ) را که دسترسی به تو ندارد...".(ع۶۰ص۱۰۲۰)

-"... و در کار خراج به صلاح خراج دهندگان کنجکاوی کن ." ( ع ۴۷ص ۱۰۱۴)

علاوه بر اصول فوق الذکر موارد دیگری نیز در کتاب جامع المدیریت امام علی (ع) ( نهج البلاغه) وجود دارند که می توان از نامه آن حضرت به مالک اشتر استخراج نمود. ازجمله این موارد می توان مال اندیشی ، دوری از خودپسندی و کبر، وفاداری به عهد ، اصل حیطه نظارت ؛ اختیار و تعادل ؛ تقسیم کار ، ابتکار عمل ؛ وحدت هدف ؛ بهره وری سازمان را نام برد .

منابع مورد استفاده :

۱- نهج البلاغه ، ترجمه فیض الاسلام ؛ سیدعلی نقی ، تهران ؛ مرکز نشر آثار فیض الاسلام

۲-میرسپاسی ،ناصر ؛مدیریت منابع انسانی و روابط کار ؛تهران ؛ انتشارات شروین

۳- هرسی،پال ؛بلانچارد ،مدیریت رفتار سازمانی و کاربرد منابع انسانی ، ترجمه علاقه بند، علی ،تهران انتشارات امیرکبیر

۴- الوانی ، سیدمهدی؛میرشفیعی ؛نصراله ؛ مدیریت تولید ؛آستان قدس رضوی

۵- سلجوقی سید محمد ، اصول سرپرستی ، خدمات فرهنگی کرمان

۶- اقتداری ، علی محمد ، سازمان و مدیریت ، تهران ؛ انتشارات مولوی

منبع : مقاله ارسالی " منشور مدیریت اسلامی " تهیه کننده : مصطفی زمین پرداز کارشناس ارشد مدیریت صنایع و مدرس دانشگاه-انتشار : سایت فکرنو-بهمن ۱۳۸۹