جامعیت قرآن

قرآن ناب ترین و اعجاب برانگیزترین متن وحیانی و آسمانی است, كه از جانب مسلمانان با دو رویكرد مواجه بوده است رویكرد درونی كه همان تلاش در جهت فهم معانی و مفاهیم ژرف این متن دینی است و رویكرد بیرونی كه حاصلش دانشی بنام علوم قرآنی است

قرآن ناب ترین و اعجاب برانگیزترین متن وحیانی و آسمانی است، كه از جانب مسلمانان با دو رویكرد مواجه بوده است. رویكرد درونی كه همان تلاش در جهت فهم معانی و مفاهیم ژرف این متن دینی است و رویكرد بیرونی كه حاصلش دانشی بنام علوم قرآنی است.

●پژوهشی پیرامون قلمرو انتظار از قرآن

قرآن ناب ترین و اعجاب برانگیزترین متن وحیانی و آسمانی است، كه از جانب مسلمانان با دو رویكرد مواجه بوده است. رویكرد درونی كه همان تلاش در جهت فهم معانی و مفاهیم ژرف این متن دینی است و رویكرد بیرونی كه حاصلش دانشی بنام علوم قرآنی است. رویكرد درونی كه از دیرباز و شاید همزمان با نزول وحی مورد توجه و استقبال مخاطبان وحی قرار گرفته است; حاصلش گسترش و نفوذ فرهنگ نوین و عمیق اسلامی در جامعه جهانی معاصر نبی اكرم((صلی الله علیه وآله)) و تداوم آن تا هم اكنون بوده است. تألیف و تصنیف كتب تفسیری فراوان نیز حاصل دیگر این رویكرد مهم بوده است.

اما رویكرد بیرونی با كمال تأسف نه تنها هم پای رویكرد درونی رشد نكرده است، بلكه تا چند دهه بعد از نزول قرآن كریم مورد بی مهری مسلمانان بوده است. [۱] علوم قرآنی كه نتیجه رویكرد بیرونی مسلمانان به قرآن است، هنوز هم در میان ایشان قدر و منزلت متناسب خویش را پیدا نكرده است.

این دانش گرچه جنبه تمهیدی [۲] و مقدماتی دارد اما ارتباطش با تفسیر كه رویكرد درونی به قرآن است بسیار مهم و روشن است و در اهمیت این ارتباط بعضی صاحب نظران نوشته اند:

«اهمیت علوم قرآنی به حدی است كه فهم قرآن به صورت دقیق بدون فهم آن مباحث ممكن نیست» [۳]. علوم قرآنی دارای مباحث گسترده ای است كه بعضی از آن ها از اقبالی خوش برخوردار بوده و توجه بدان ها دارای سابقه ای كهن و دیرینه است. [۴] به عنوان نمونه می توان از بحث شأن نزول ]اسباب نزول [ نام برد كه از دیرباز مورد توجه و عنایت مفسران و پژوهشگران قرآنی بوده است.

ر این مقاله در صدد پرداختن به جامعیت قرآن به عنوان یكی از موضوعات مهم علوم قرآنی، كه مورد توجه بوده هستیم. [۵] ولی با این همه به نظر می رسد، این بحث همچنان دارای زوایای ناگشوده ای است كه می باید، كوششها و تلاشها را تداوم داد. این مقاله جنبه توصیفی و گزارشگری داشته و لذا از نقد و بررسی نظرات و دلائل ارائه شده صرفنظر كرده و در برخی موارد اندك به نكاتی انتقادی اشاره شده كه تفصیل آن نقدها و نقل ها فرصتی فراختر می طلبد.

تعریف جامعیت جامعیت از واژگان نو پیدایی است كه وارد حوزه علوم قرآنی شده است. در میان پیشینیان و در آثار مكتوب ایشان عنوانی به این نام مورد بحث قرار نگرفته است بلكه نظریات مربوط و مرتبط با این عنوان در ذیل مباحثی چون «علوم مستنبط از قرآن» [۶] و یا دایره شمول و قلمرو معارف قرآنی، مورد اشاره قرار گرفته اند.

▪ تعریف لغوی:

جامعیت در لغت به معنی «فراگیری، وضع یا كیفیت جامع بودن» [۷] و در برخی دیگر از منابع به معنی «شمول و فراگیری» آمده است. [۸]

▪تعریف اصطلاحی:

۱. برخی در تعریف جامعیت گفته اند: منظور از جامعیت این است كه در آن از هیچ نكته و مسأله ای غفلت نشده است و همه چیز را در خود دارد و وقتی جامعیت قرآن می گوئیم مرادمان این است كه هر آنچه مورد نیاز انسان است در قرآن هست چه نیازهای دینی انسان و چه نیازهایی كه وصف دینی ندارند. [۹]

۲. عده ای دیگر در تعریف جامعیت گفته اند: منظور از جامعیت جامع بودن در حوزه مسؤولیت دین است; یعنی آنچه را دین موظف به بیان آن بوده است را قرآن بیان كرده است. بنابراین مرادمان از جامعیت بیان امور غیر مرتبط با حوزه مسؤولیت دین نیست تا كسی انتظار بیان علوم و فنون مختلف را از قرآن داشته باشد. [۱۰]

۳. بعضی از صاحب نظران نیز معتقدند: جامعیت قرآن به این معنی است كه هر آنچه از متون وحیانی دیگر ناب و خالص بوده است و باقی بوده تا زمان بعثت نبی اسلام و یا تحریف شده است و در زمان وحی محمدی((صلی الله علیه وآله)) نبوده است، در این متن وجود دارد، به بیان دیگر قرآن جامع معارف وحیانی است كه در دیگر متون دینی بوده است. [۱۱] نتیجه آنكه جامعیت در اصطلاح به معنی فراگیری و شمول است، حال این شمول چه در عرصه آموزه های دینی باشد و چه توسعه داشته باشد و امور غیر دینی را نیز شامل بشود.

جامعیت در آیات و روایات: برای روشن تر شدن بحث لازم است به جستجوی این واژه در متون دینی بپردازیم و ببینیم قرآن یا روایات چه تعریفی از این واژه ارائه كرده اند. نكته قابل توجه این است كه واژه جامعیت هیچ كاربردی در قرآن كریم نداشته است. [۱۲] حتی خدای سبحان كه در كلام خویش با صراحت تمام از كمالِ كلام خود و تبیان بودن آن سخن گفته است، با واژه گانی هم ریشه و هم خانواده با این واژه یعنی جامعیت، نیز به آن نپرداخته است. تأمل انگیزتر اینكه سنت كه شارح وحی است نیز حتی یك مورد از واژه جامعیت قرآن استفاده نكرده است و آن را به كار نبسته است. البته قابل تذكر است كه در روایات یك مورد از واژه «جمیع» كه هم خانواده واژه جامعیت است استفاده شده كه بدان اشاره می كنیم. «عن أبی الحسن الرضا((علیه السلام) )، قال یا عبدالعزیز جهل القوم و خدعوا عن ادیانهم، إن اللّه تعالی لم یقبض لنبیّه( (صلی الله علیه وآله)) حتی اكمل له الدین و انزل علیه القرآن و فیه تفصیل كل شیء بیّن فیه الحلال و الحرام و الحدود و للأحكام و جمیع مایحتاج الیه كمّلاً، فقال عزّوجل «مَّا فَرَّطْنَا فِی الْكِتَـبِ مِن شَیْء». [۱۳] معیارها و ملاكهای جامعیت جامعیت معیارها و ملاكهایی دارد كه برخی از صاحب نظران به مواردی از آنها اشاره كرده اند. از جمله اینكه مهمترین معیار جامعیت «توجه به ابعاد وجودی انسان» است. «چرا كه انسان ابعاد مادی و فوق مادی (ملكوتی) دارد، و یك قانون جامع، قانونی است كه به همه این ابعاد و نیازهای مبتنی بر این ابعاد توجه كند» [۱۴] برخی دیگر ضمن كاربردی كردن ملاكهای جامعیت نوشته اند كه:« الف) كلی نگری، ب) مطابقت با فطرت، ج) انعطاف پذیری، د) شایستگی برای جاودانه بودن، هـ) سازگاری اجزای دین، و) شمول و گستردگی، ز) عقلانی بودن» [۱۵] از معیارها و ملاكهای جامعیّتند. به نظر می رسد كه ملاك «جامعیت» در تعریفش نهفته است. ملاك جامعیت فراگیری و شمول است. وقتی ادعا می شود متنی جامعیت دارد این بدان معناست كه متن مورد بحث یا در حوزه متناسب خودش و یا كلاً هیچ حوزه ای را فروگذار نكرده و بدانها پرداخته است و به بیان دیگر متنِ مورد بحث تصویری واضح از هستها و بایدهای گسترده و دراز دامن جهان و انسان ارائه داده است. نظریات مختلف در مورد جامعیت نظریات ارائه شده پیرامون جامعیت را می توان ذیل چهار نظریه گنجاند; كه ضمن اشاره به هر نظریه برخی دلائل ارائه شده رانیز مورد اشاره قرار خواهیم داد.

● نظریه اول و دلائل آن: جامعیت مطلق قرآن:

طرفداران این نظریه معتقدند، كه قرآن جامع همه چیز و هر چیزی است. قرآن حتی به اصول اساسی علوم و فنون مختلف نیز پرداخته و به آنها اشاره كرده است. [۱۶] به قول مولوی: «این نجوم و طبّ وحی انبیاء است». [۱۷]این نظریه را به بزرگانی همچون، ابوحامد غزالی ، [۱۸]ابوالفضل المرسی، [۱۹] بدرالدین زركشی، [۲۰] جلال الدین سیوطی، [۲۱] حسن البناء [۲۲] و... [۲۳] نسبت داده اند. این نظریه اگرچه در میان پژوهشگران علوم قرآنی و مفسران متن وحیانی از اقبال چندانی برخوردار نبوده است ولی همیشه در هر عصری طرفدارانی هر چند اندك داشته است. [۲۴] قبل از توضیح دلائل این نظریه ابتدا تصویر روشنی از آن ارائه خواهیم كرد. طرفداران این نظریه معتقدند كه «قران علوم اولین و آخرین را جمع كرده» [۲۵] به گونه ای كه «خداوند در آن از شماره های حساب و جمع و تقسیم و ضرب و توافق و تألیف و مناسبت و تنصیف و فزون یاد آورده» [۲۶] است. بعضی از ایشان بالاتر از ورود «اصول هر علمی» اعتقاد دارند: «اگر زانوبند اشترم گم شود نیز در كتاب خدای تعالی می یابم». [۲۷]برخی از ایشان نیز با استناد به بعضی آیات كریمه قرآن در صدد اثبات «نسبیّت انیشتاین» و «تكامل داروینی» و «كوانتم مكانیك» بر آمده اند. [۲۸] به نظر می رسد این آراء تصویر روشنی از این نظریه ارائه می كنند، اكنون برای وضوح بیشتر نظریه لازم است كه به برخی از مهمترین دلائل این نظریه اشاره كرد. دلائل این ▪ نظریه را می توان به دلائل درونی و بیرونی تقسیم كرد.

▪▪ دلائل درونی:

طرفداران این نظریه ضمن استناد به آیات و تمسك به آنها سعی در اثبات و دفاع از نظریه خویش را نموده اند. آیات: در قرآن كریم آیاتی همچون «مَّا فَرَّطْنَا فِی الْكِتَـبِ مِن شَیْء» [۲۹]،«وَ نَزَّلْنَا عَلَیْكَ الْكِتَـبَ تِبْیَـنًا لِّكُلِّ شَیْء» [۳۰] و... وجود دارند كه طرفداران این نظریه ضمن استناد به آنها سعی كرده اند رأی خویش را فرآیندی از فهم و جمع این آیات بدانند. یكی از محققان و مؤلفان بزرگ علوم قرآنی كه خود به این نظریه معتقد است ضمن نقل دو آیه شریفه فوق می نویسد: «و من می گویم: كتاب عزیز خداوند بر هر چیزی مشتمل است، اما انواع علوم هیچ باب و مسأله ای كه پایه و اصل، باشد نیست مگر آن در قرآن بر آن دلالتی هست» [۳۱] و یكی دیگر از ایشان می گوید: «قرآن شامل هر چیزی است و متعرض علوم و فنون و... شده است... چرا كه خود فرموده «مَّا فَرَّطْنَا فِی الْكِتَـبِ مِن شَیْء» [۳۲]».

▪▪دلائل بیرونی:

الف) روایات: مدافعان نظریه فوق در تأیید برداشت خود از آیات كریمه الهی و هر چه دینی تر كردن آن برداشت، به روایاتی چند نیز تمسك كرده اند كه از آن جمله می توان به «و سعیدبن منصور از ابن مسعود آورده كه گفت: «هر كس علم می خواهد بر او باد قرآن كه در آن خبر اولین و آخرین هست» بیهقی گفته: یعنی: اصول علم» [۳۳] اشاره كرد. و یا روایاتی همچون «كتاب خدا، در آن است خبر پیش از شما و خبر بعد از شما، و حكم ما بین شماها.» [۳۴] كه در منابع شیعی و اهل سنت نقل شده است.

نویسنده: علی شفیعی

[۱] ـ گر چه تك نگاری های آن هم در مورد پاره ای از موضوعات علوم قرآنی راپاره ای از تاریخ نگاران گزارش كرده اند اما این تك نگاری ها تاثیر مورد نظر را در رویكرد درونی بر جای نگذاشته است.

[۲]. این تعبیر برگرفته از كتاب گرانقدر استاد آیت الله معرفت تحت عنوان «التمهید فی علوم قرآن» است.

[۳] ـ علوم القرآن عند المفسرین، ج۱،ص۹.

[۴]. با توجه به تصریح برخی نویسندگان مبنی بر اینكه برخی از مباحث علوم قرآنی ارتباطی مباشری با محتوای قرآن دارند و بعضی دیگر از چنین ارتباطی برخوردارنیستند می توان فهمید كه نوع اول از علوم قرآنی به دلیل ماهیتی كه دارد از همان زمان نزول مورد توجه بوده است. بعنوان نمونه و می توان از مباحثی چون اسباب النزول، محكم و متشابه، قرائات و ... نام برد كه مفسران ما روایات متعددی از پیامبر و اصحاب ایشان در هر یك از این مباحث نقل كرده اند كه نشان از توجه دیرینه به این مباحث است: علوم القرآن عند المفسرین، ج ۱، ص ۹، تقسیم بندی فوق را دارد كه علوم قرآنی بعضی شان ارتباط مباشری با قرآن دارند و برخی از جنس دیگرند.

[۵]. به عنوان نمونه می توان از كتاب «جامعیت قرآن» سید محمد علی ایازی و مقالات: شیوه های تبیین جامعیت قرآن، سید ابوالفضل موسویان ] نامه مفید ش ۸[ ، جامعیت و كمال، ولی الله نقی پورفر] پاسدار اسلام، ش ۲۴۵[ و جامعیت قرآن، محمد علی رضائی نام برد.

[۶]. الإتقان فی علوم القرآن، ج ۲، ص ۳۹۳، ترجمه سید مهدی حائری قزوینی.

[۷]. فرهنگ فارسی امروز، غلامحسین صدری افشار و…،ج۱،ص ۳۹۰.

[۸] فرهنگ بزرگ جامع نوین (عربی بفارسی)،ترجمه المنجد، مترجم احمد سیّاح.

[۹]. الإتقان فی علوم القرآن، ترجمه، ج ۲، ص ۳۹۳; بینات، ش ۱۰، ص ۲۵.

[۱۰]. فقه پژوهی قرآن، سید محمد علی ایازی، ص ۲۰۱.

[۱۱]. ابن عربی، فصوص الحكم، ذیل روایت اوتیت جوامع الكلم «ای جمیع الحقایق و المعارف...».

[۱۲]. فقه پژوهی قرآن، سید محمد علی ایازی، ص ۲۰۳.

[۱۳]. عروسی حویزی،نور الثقلین، ج ۱، ص۷۱۵.

[۱۴]. جامعیت و كمال قرآن، ولی ا... نقی پورفر، مجله پاسدار اسلام، ش ۲۴۵، ص ۲۶.

[۱۵]. فقه پژوهی قرآنی، سید محمدعلی ایازی، ص ۲۳۲ـ۲۳۷.

[۱۶]. الإتقان فی علوم القرآن، سیوطی، ج ۴، ص ۳۸، نوع ۶۵، ترجمه آن، ج ۲، ص ۳۹۳ و ۳۹۹ و... .

[۱۷].عقل و حس را سوی بی سو رَه كجاست. مثنوی معنوی، دفتر چهارم/ بیت ۱۲۹۳.

[۱۸]. جواهر القرآن، غزالی ص ۳۲ ـ ۳۴.

[۱۹]. الإتقان فی علوم القرآن، ترجمه، ج ۲، ص ۳۹۶.

[۲۰]. البرهان فی علوم القرآن، زركشی، ج ۲، ص ۲ ـ ۱۸۱.

[۲۱]. الإتقان، ترجمه، ج ۲، ص ۴۰۳.

[۲۲] ـ نظرات فی القرآن، حسن البناء، ص ۲۲۳.

[۲۳]. این نظریه را به مرحوم آیهٔ الله خوئی نیز نسبت داده اند . ] نامه مفید، ش ۸، ص ۲۹ [ .

[۲۴]. همانند، مدخل التفسیر فاضل لنكرانی، چهارده مقاله، حجتی، منبع ۵.

[۲۵]. الاتقان، ترجمه، ج ۲،ص ۳۹۶.

---