نیشابور, مرکز خراسان قدیم ترین پایگاه علوم اسلامی در ایران

در سواحل رودخانه های بزرگ, از قبیل نیل, دجله, فرات, کارون, سند و امثال آن به واسطه ی وجود آب فراوان, موجبات تمدن و شهرنشینی زودتر از جاهای دیگر مهیا بوده است و اگر در محلی, رود بزرگ نبوده به ناچار, مردم در کنار رودهای کوچک کوهستانی, طرح سکونت انداخته و شهرنشینی را پایه گذاری کرده اند و بعدا در دامنه ی کوه های بزرگ, که آبریز وسیع تری دارد, به فکر تهیه و جریان آب های زیرزمینی افتاده و مخصوصا ایرانیان که فهم و درک بهتری داشته اند به حفر کاریز پرداخته و با آب های زیرزمینی متناسب با ادوات زمان, اراضی زیادی از دشت دامنه ی کوه ها را آباد و تحت کشت و زرع درآورده اند

در سواحل رودخانه‌های بزرگ، از قبیل نیل، دجله، فرات، کارون، سند و امثال آن به واسطه‌ی وجود آب فراوان، موجبات تمدن و شهرنشینی زودتر از جاهای دیگر مهیا بوده است و اگر در محلی، رود بزرگ نبوده به ناچار، مردم در کنار رودهای کوچک کوهستانی، طرح سکونت انداخته و شهرنشینی را پایه‌گذاری کرده‌اند و بعدا در دامنه‌‌ی کوه‌های بزرگ، که آبریز وسیع‌تری دارد، به فکر تهیه و جریان آب‌های زیرزمینی افتاده و مخصوصا ایرانیان که فهم و درک بهتری داشته‌اند به حفر کاریز پرداخته و با آب‌های زیرزمینی متناسب با ادوات زمان، اراضی زیادی از دشت‌دامنه‌ی کوه‌ها را آباد و تحت کشت و زرع درآورده‌اند.

دشت پهناور دامنه‌ی کوه نیشابور ]بینالود[، که از مخازن برف‌های کوه نیشابور بهره‌مند است به واسطه‌ی رودخانه‌‌های «دیزباد»، «گرینه»، «دررود»، «خرو»، «بوژان»، «میرآباد» و «خرسف رود»، زودتر از دیگر مناطق خراسان، جامه‌ی تمصر به خود پوشیده و آباد و مردم‌نشین شده است.

● بنای نیشابور

در موقعیت ممتاز این دشت مقرون به هوای معتدل و سبزی‌های متنوع و اشجار گوناگون، سال‌ها قبل از اسلام، شهری در دامنه‌ی جبال موصوف، به وجود آمده که بنای شهر را به شاپور -فرزند اردشیر بابکان- منسوب می‌دارند و شاپور دوم -پادشاه ساسانی-، در تجدید بنا و گسترش شهر، اقدامات موثر به عمل آورده است [۱].

این شهر را نیشابور نامیده‌اند زیرا که کلمه‌ی «نه» - به کسر نون و اظهار «هاء»-، به معنی شهر است و نیشابور، در اصل، «نه شاپور» بوده و بعدا در تلفظ، «هاء» تبدیل به «یاء» شده و آن‌جا را نیشابور گفته‌اند [۲].

● نام‌های دیگر نیشابور

برای نیشابور، نام‌های دیگری چون ابرشهر، برشهر و سمنجور (سمنگور) ذکر کرده‌اند، و لیکن نام معروف این شهر، همان «نیشابور» است که اهل محل، در تلفظ، یاء را محذوف داشته و نشابور می‌گویند و در بعضی از کتب تاریخ، نیز این املاء دیده می‌شود و اعراب، نیشابور را به «نیسابور» تعریب کرده‌اند.

● نام مزارع عرصه‌ی شهر نیشابور قدیم

ابوعبدالله الحاکم -مولف تاریخ نیشابور، متوفای سال چهارصد و پنج هجری قمری-، عرصه‌ی شهر نیشابور قرون اولیه‌ی اسلام را شامل شصت قریه دانسته و اسامی دهاتی که در شهر نیشابور مستحیل گردیده، ذکر می‌کند و محتمل است که در قرن پنجم و ششم هجری، دهات دیگری هم در ضمن گسترش شهر نیشابور، ضمیمه‌ی آن بلد، شده باشد که از نام آن‌ها اطلاعی در دست نیست و نام قرائی که نیشابور را در عهد مولف تاریخ، تشکیل می‌داده به نقل از «تاریخ ابوعبدالله الحاکم» چنین است:

۱) بوی‌آباد یا زیق معرب ژیک یا جیک.

۲) حنانه خشک.

۳) شحنه علیا.

۴) شحنه سفلی.

۵) ماهک‌آباد.

۶) سورین کوی.

۷) دزدان؛ زندان دولتی نیشابور در این‌جا بوده است.

۸) زمجار سفلی.

۹) زمجار علیا.

۱۰) باغ کبار.

۱۱) وینک‌آباد.

۱۲) عارک آباد.

۱۳) دودیه یهود.

۱۴) باغک.

۱۵) شهرستانه.

۱۶) شاپور؛ که بعدا «نصرآباد» نامیده شد.

۱۷) لعانجی سفلی.

۱۸) بشمان آباد [۳].

۱۹) دارابجرد (داراب‌گرد).

۲۰) حیره.

۲۱) طبیرانه؛ این کوی را «دزکان» هم می‌گفته‌اند.

۲۲) وافکر سلیط.

۲۳) وافکر معاذ.

۲۴) مناشک علیا.

۲۵) مناشک سفلی.

۲۶) خرقن علی‌آباد.

۲۷) حافظ.

۲۸) محفوظ.

۲۹) باغ بهله.

۳۰) زیرک‌آباد.

۳۱) محمدآباد.

۳۲) فول.

۳۳) خندروق.

۳۴) کنار سفلی.

۳۵) راقعه.

۳۶) سیمجرد علیا.

۳۷) سیمجرد سفلی (سیم‌گرد).

۳۸) حفص‌آباد.

۳۹) تلاجرد سفلی.

۴۰) تلاجرد علیا.

۴۱) جنجرود علیا (گنج‌رود).

۴۲) جنجرود سفلی.

۴۳) سهل.

۴۴) تاشیش.

۴۵) قباب (گنبدان).

۴۶) خشانه.

۴۷) قنات حمزه علیا

۴۸) خرک‌آباد.

۴۹) عمروی‌آباد (عمرویه‌آباد).

۵۰) قنات علیای جوری (گوری).

۵۱) باب طاق (تاک).

۵۲) مسجد.

۵۳)جوری علیا.

۵۴) جوری سفلی.

۵۵) جوسق (کوشک).

۵۶) سیستویه.

۵۷) حافظ.

۵۸) سلمسه.

۵۹) سوانقادر علیا.

۶۰) سوانقادر سفلی. [۴]

اضافه بر شصت قریه فوق، نام فرات‌ آباد، دستجرد، سهرامقان (سهرامگان)، قنات جهم از دستجرد، ماغین، کرم بکر، فازرشک و رقاب فارس را چون بر جوانب شهر واقع بوده، ذکر کرده است.

برخی از اسامی این دهات، نام‌های بعد از اسلام را دارند و بعضی به همان لغات قدیمی، باقی بوه است و از این کیفیت می‌توان حدس زد که شهر نیشابور، در موقعی که مسلمین وارد آن‌جا شده‌اند، کوچک‌تر بوده و سپس، دهاتی از حومه‌ی شهر، داخل آبادی شهر گردیده یا این‌که اسامی برخی دهات بعداً، به نام دیگر، مبدل شده است.

● محلات نیشابور

شهر نیشابور، در عهد زندگی ابوعبدالله الحاکم که به سال ۴۰۵ هجری قمری منتهی می‌شده، چهل و هفت محله داشته که اسامی آن‌ها عینا از «تاریخ الحاکم» در اینجا نوشته می‌شود:

۱) محله‌ی جولاهکان که سیصد کوچه زیادت داشته.

۲) محله‌ی حیره که بازار نیشابور از سر حیره تا قرب روضه سلطان حسین به طول یک فرسنگ تمام سرپوشیده و مسقف بوده است.

۳) محله‌ی جامعه.

۴) محله‌ی بوی‌آباد که اهم محلات نیشابور بوده و مواضع دیگر را با آن مثل می‌زده‌اند و ابومسلم مروزی -صاحب الدعوه عباسی-، در ابتدای ورود به نیشابور در کاروان‌سرای این محله فرود آمده است.

۵) محله ملق‌ ‌آباد (ملق‌آباد = ملک‌آباد) که در علیای محله‌ی حیره واقع بوده است.

۶) محله‌ی میدان زیاد که به غایت بزرگ بوده است. [۵]

۷) محله‌ی نصرآباد (شاپور) که در علیای شهر واقع و مسکن علماء و تجار بوده.

۸) محله‌ی حوض کسلان (آب‌انبار کسلان) که در آن‌جا مسجدی نیز بوده است.

۹) محله‌ی زیق تعریب جیک یا ژیک [۶] که در علیای شهر نیشابور بوده.

۱۰) مناسک علیا

۱۱) مناسک سفلی (در ضمن معرفی اعلام «تاریخ الحاکم»، مناشک ذکر شده و شاید مناسک معرب مناشک باشد).

۱۲) محله‌ی دیز که صحابه در آن‌جا مسجدی ساخته‌اند.

۱۳) محله‌ی نمدآباد که بزرگ بوده است.

۱۴) محله‌ی باب (دروازه) ابی‌الاسود.

۱۵) محله‌ی قباب (گنبدان).

۱۶) محله‌ی خواست که متصل به شادیاخ بوده است.

۱۷) محله‌ی شادیاخ که مکان عبدالله بن طاهر بوده و یعقوب لیث، آن‌جا را خراب کرده و بساتین قرار داده و بعد از آن جزو شهر شده است.

۱۸) محله‌ی جلاباد (گل‌آباد) متصل به شادیاخ که بزرگ بوده. [۷]

۱۹) تلاجرد، متصل به جلاباد و خنجرود، و بزرگ بوده است.

۲۰) محله‌ی خنجرود (گنج‌رود). [۸]

۲۱) محله‌ی حفص‌آباد.

۲۲) محله‌ی حمزک‌آباد که محله‌ای بزرگ بوده.

۲۳) محله‌ی محمد‌آباد که باغات و آب‌انبارها داشته است.

۲۴) محله‌ی قز که بهترین محلات، از جهت آب و هوا بوده و در معجم‌البلدان، این محله به نام «قز» ذکر شده و نام دیگر آن را «بوژگان» ذکر کرده است.

۲۵) محله‌ی درباغ که باغ ابومسلم مروزی در آن‌جا بوده است.

۲۶) محله‌ی باب عقیل (دروازه‌ی عقیل).

۲۷) محله‌ی باب عسکر که بازار آشپزها، طعام‌فروشان و علافان در آن‌جا بوده است.

۲۸) محله‌ی باب عروه.

۲۹) محله‌ی حرب.

۳۰) محله‌ی باب معاذ.

۳۱) محله‌ی بیدستان که درخت بید بسیار داشته است.

۳۲) محله‌ی مرقعه که شاید محله‌ی مربعه یعنی چهارسو باشد که در نوشتن، اسم آن را کاتب، تحریف کرده است.

۳۳) محله‌ی سرپل.

۳۴) محله‌ی دزدان (زندان دزدان در نزدیکی دارالاماره‌ی نیشابور وقوع داشته).

۳۵) محله‌ی باب معمر.

۳۶) محله‌ی در باغ تلاجرد (تلاگرد).

۳۷) محله‌ی میدان حسین.

۳۸) محله‌ی سیمجرد (سیمگرد).

۳۹) الرقیا.

۴۰) محله‌ی جوری (گوری) علیا که عیدگاه و مصلای نیشابور در آن‌جا بوده.

۴۱) محله‌ی جوری سفلی.

۴۲) محله‌ی سنجد ستانه.

۴۳) محله‌ی سرکوی.

۴۴) محله‌ی باغ رازیان که اهل علم و تجار در آن‌جا بسیار بوده‌اند.

۴۵) محله‌ی باغک -متصل به محله‌ی «قز»- که عبدالله بن عامر، در موقع ورود به نیشابور، در آن‌جا منزل کرد و مسجد او در آن‌جا بوده است.

۴۶) محله‌ی زمجار (شاید زمگار) و در مراصدالاطلاع زمجار را (رمجار) ضبط کرده است.

۴۷) محله‌ی خرکل‌آباد، که متصل به «زمجار» بوده است.

در کتاب الحاکم در صفحه‌ی ۱۲۴، اضافه بر محلات چهل و هفت گانه، محلات دیگری به نام «سرواقه»، در طرف مغرب شهر نیشابور و محله‌ی «کرمانیان» را نیز ذکر کرده است.

در مراصدالاطلاع که تلخیص «معجم البلدان» یاقوت حموی است، محلات دیگری برای نیشابور ذکر کرده که محتمل است بعد از عهد ابوعبدالله الحاکم به وجود آمده باشد، به شرح ذیل:

۱) جیزآباد. [۹]

۲) محله‌ی دارابجرد (داراب‌گرد). [۱۰]

۳) محله‌ی الرماده. [۱۱]

۴) محله‌ی سلش. [۱۲]

۵) محله‌ی فارویه. [۱۳]

۶) محله‌ی شاهنبر. [۱۴]

۷) محله‌ی عزره که شاید تحریف «عروه» باشد. [۱۵]

۸) محله‌ی فولو. [۱۶]

۹) محله‌ی کلاغ‌استان. [۱۷]

۱۰) محله‌ی میدان، که شاید میدان زیاد یا میدان حسین یا میدان هانی باشد. [۱۸]

۱۱) محله‌ی میان. [۱۹]

اسامی محلاتی که فوقاً ذکر شد عبارت است از آن‌چه ابو عبدالله الحاکم در کتاب «تاریخ نیشابور» نوشته و اسامی محلاتی که مراصدالاطلاع و معجم‌البلدان به نام محلات نیشابور در جغرافیاهای مذکور درج گردیده است.

● محلات دیگر نیشابور

با مطابقه‌ی دقیق نام بزرگان نیشابور که الحاکم در تاریخ خود به تفصیل نوشته و مسکن آن‌ها را در برخی از محلاتی ذکر کرده که نام آن محلات در ضمن چهل و هفت محله‌‌ای که در آخر کتاب قلمداد کرده است، نیست. لذا نام محلات از قلم افتاده را استخراج کرده و در اینجا به دست می‌دهیم و منظورم این است که نام محلات آتی‌الذکر در زمان الحاکم، وجود داشته و لیکن به جهتی که بر نویسنده مجهول است، الحاکم نام آن‌ها را در ضمیمه‌ی چهل و هفت محله قرار نداده است باری، اسامی محلات مذکور چنین است:

▪ محله‌ی قهندز (کهن‌دژ)[۲۱].

▪ محله‌ی سعیدبن الصباح [۲۲].

▪ محله‌ی باغ سین [۲۳].

▪ محله‌ی عمر آباد [۲۴].

▪ محله‌ی دروان کوس [۲۵].

▪ محله‌ی سر حوض ابی العنبر [۲۶].

▪ محله‌ی میدان هانی [۲۷].

▪ محله‌ی سلمة العنبی [۲۸].

▪ محله‌ی باب الدیر [۲۹].

▪ محله‌ی باب الاسود [۳۰].

▪ محله‌ی قصر الجند [۳۱].

بنا بر موارد معروض، محلات شهر نیشابور به شرج ذیل بوده است:

۱) آنچه الحاکم در صفحه ۱۲۳ تا ۱۲۴ تاریخ ذکر کرده، با اضافه دو محله «سرواقه» و «کرمانیان»، چهل و نه محله.

۲) یازده محله دیگر که الحاکم ضمن فهرست اعلام نیشابور، مسکن بعضی از اعلام را در آن‌جا ذکر کرده است.

۳) محلاتی که در معجم‌البلدان و مراصدالاطلاع است و تاریخ نیشابور، اسامی محلات مذکور را ندارد، دوازده محله، لذا جمع محلات معروض در صفحات این وجیزه، به هفتاد و دو محله، بالغ می‌گردد و این تعداد محلات، تا اندازه‌ای وسعت و بزرگی شهر نیشابور قدیم را در نظر خوانندگان عظام مجسم می‌سازد.

http://abarshahr.blogfa.com/