فلسفه اخلاق و نظریه حسن و قبح نبوی

نظریات اخلاقی ارائه شده در باب ملاک تعیین فضائل و رذائل اخلاقی با همه گستردگی آن در غرب توسط ویلیام فرانکنا (۱۹۹۴-۱۹۰۸ میلادی) استاد دانشگاه میشیگان امریکا به دو گروه اصلی …

نظریات اخلاقی ارائه شده در باب ملاک تعیین فضائل و رذائل اخلاقی با همه گستردگی آن در غرب توسط ویلیام فرانکنا (۱۹۹۴-۱۹۰۸ میلادی) استاد دانشگاه میشیگان امریکا به دو گروه اصلی غایت انگارانه (نتیجه گرا) و وظیفه گروانه تقسیم شده است اما در شرق در قرن سوم هجری مسلمانان این معیارها را تحت عناوین حسن و قبح عقلی و حسن و قبح شرعی می شناختند۰ حسن و قبح نبوی به عنوان یک نظریه جدید بر آن است تا ضمن ارائه یک دیدگاه تازه که معایب و اشکالات نظریه های پیشین را نداشته باشد محور تازه ای برای اتحاد و همگرائی اخلاقی بشر و بخصوص مسلمانان در جامعه فراهم نماید.

تاریخچه فلسفه اخلاق :

از قرن سوم هجری دو گروه مسلمانان شامل اشعریان به رهبری ابوالحسن اشعری متوفای ۳۳۰ ق از یک طرف و (شیعیان ، معتزلیان ، ماتریدیه به رهبری محمدبن محمدبن محمود ماتریدی سمرقندی متوفای ۳۳۳ ق و کرامیه پیروان محمدبن کرام سجستانی متوفای ۲۵۵ ق) از طرف دیگر در جواب این سئوال که حسن و قبح اعمال انسانی چگونه مشخص می گردد ؟ پاسخ مشترکی نیافتند و راه خود را جدا کردند ، اشعریان حسن و قبح را تابع اوامر خداوند و دیگران منشاء حسن و قبح را عقل انسانی دانستند و تفرقه ای در بحث فلسفه اخلاق که بخش اعظم آموزه های دین اسلام است بوجود آمد. مرحوم شیخ محمد بهاری گفته است که فقه مقدمه اخلاق و اخلاق مقدمه توحید است.

البته اندیشمندان غربی نیز بگونه ای دیگر منشاء فضائل و رذائل اخلاقی را به دو گروه غایت انگارانه یا نتیجه گرا و وظیفه گروانه تقسیم کرده اند.

در طول تاریخ به نظریـه حسن و قبح شرعی اشکالات فراوان وارد شده که مهمترین آنها عدم پذیرش این نظریه بوسیله گروه کثیری از مسلمانان و نامشخص بودن فضائل و رذائل اخلاقی در تصمیمات تناقض آمیز و عدم راهنمای عمل بوده است ، همچنین به نظریه حسن و قبح عقلی نیز اشکال اساسی که عدم ارائه یک مفهوم قابل قبول از عقل است ایراد شده ، بطوریکه شهید مطهری حسن و قبح را فطری می داند و به بیانی می توان گفت که از نظر او عقل معادل فطرت معنا شده است.

نظریه حسن و قبح نبوی :

بعد از ۱۱ قـرن که از اختـلاف مسلمیـن در مبحـث منشاء حسـن و قبح افعال انسـانی می گذرد نظریه حسن و قبح نبوی که مسلماً نیاز به پرورش و پختگی کاملتری دارد می تواند جایگزین مناسبی برای دو نظریه حسن و قبح عقلی و شرعی باشد این نظریه معایب و اشکالات دو نظریه پیشین را در حد قابل قبول مرتفع نموده است.

نظریه حسن و قبح نبوی منشاء شناسائی فضائل و رذائل اخلاقی را عقل متعالی ترین انسانها و برگزیده خداوند حضرت محمد (ص) خاتم پیامبران می داند. این نظریه با نظریات حسن و قبح عقلی و شرعی بگونه ای وجوه مشابهت و مفارقت دارد که بر محاسن هر دو تأکید و معایب آنها را دفع نموده است.

۱) وجه مشابهت حسن و قبح نبوی با حسن و قبح شرعی آن است که عقل موردنظر از شرع و دستورات خداوند الهام می گیرد و وجه مفارقت آن این است که دستورات اخلاقی از یک منشأ انسانی تجویز و تأیید می شود.

۲) وجه مشابهت حسن و قبح نبوی با حسن و قبح عقلی آن است که این نظریه منشأ فضائل و رذائل اخلاقی را همان عقل دانسته و وجه مفارقت آن این است که نه عقل انسانهای عادی بلکه عقل انسان برگزیده خداوند را ملاک می داند.

۳) مهمترین نقطه قوت حسن و قبج نبوی که مورد تأیید کلیه مسلمانان و انسانهای آزاداندیش جهان نیز قرار می گیرد آن است که حضرت محمد (ص) خاتم پیامبران الگوی اخلاق بوده بطوریکه آیت الله دکتر احمد بهشتی اخلاق نبوی را به عنوان یک نظریه معجزه دوم پیامبر (ص) نامیده اند.

۴) دلائل وحیانی روائی و سایر دلائل حقیقی متعدد دیگری نیز وجود دارد که می توان نظریه حسن و قبح نبوی را جایگزین دو نظریه حسن و قبح عقلی و شرعی نمود.

الف) دلائل وحیانی : آیه انک لعلی خلق العظیم خطاب به حضرت محمد و ما ارسلناک رحمه الالعالمین۰ (سوره ۱۰۷ آیه انیاء)

تأییدی بر این مسئله است که خداوندی که برخی او را آمر و ناهی فضائل و رذائل اخلاقی می دانند در مسئله اخـلاق انسانها را به یک الگو که پیامبر باشد و عقل او ارجاع داده است.

ب) دلائل روایی : حضرت محمد (ص) در روایت انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق ، هدف بعثت و در نتیجه هدف زندگی را تکمیل مکارم اخلاقی می داند۰ بنابراین او که از بین انسانها برای رسالت مبعوث شده است باید عقل کاملی برای شناسائی فضائل و رذال اخلاقی داشته باشد.

ج) دلائل حقیقی : حضرت محمد (ص) در سرتاسر زندگی خود اسوه و الگوی اخلاق بوده است.

رحمت ا... علیرحیمی