یك تیر و صد نشان

شیر مادر در گفتگو با دكتر سوسن پارسای, متخصص تغذیه و استاد دانشگاه علوم پزشكی شهید پزشكی

كمتر كسی است كه از اهمیت شیر مادر در تغذیه كودكان، بی خبر باشد. با این حال هربار كه متخصصان تغذیه در این زمینه صحبت می كنند، برای خیلی از ما زوایای پنهانی از این موضوع آشكار می‌شود. با همین انگیزه و به بهانه روز جهانی شیر مادر به سراغ خانم دكتر سوسن پارسای متخصص تغذیه و استاد دانشگاه علوم پزشكی شهید بهشتی رفته و نظرات ایشان را درباره نقش و اهمیت شیر مادر در رشد و تكامل كودكان جویا شدیم.

● خانم دكتر، در ابتدا از روز جهانی شیر مادر بگویید و‌اینكه چرا ‌این روز به این شكل نام گذاری شده است؟

▪ در آغاز باید بگویم، اهمیت تغذیه با شیر مادر آن‌چنان است كه یك روز را به نام آن نامگذاری كرده‌اند. از سال ۱۹۸۱ با به تصویب رسیدن <آیین نامه بین‌المللی بازاریابی شیر خشك> از سوی سازمان بهداشت جهانی و یونیسف، اول ماه اوت یا دهم مرداد ماه به نام روز جهانی شیر مادر لقب گرفت. جالب است بدانید كه در‌این روز ارگان‌های بهداشتی و ذی‌ربط، تصمیمات مهمی ‌را در‌این رابطه و وضعیت تغذیه با شیر مادر ‌می‌گیرند.

● آیا مصوبات كشوری نیز در‌این رابطه وجود دارد تا بتوان‌اینآیین نامه را در كشور پیاده كرد؟

▪ بله. مصوبات سازمان بهداشت جهانی موجب شد در نهایت در سال ۱۳۷۴ مصوبه‌ای به نام قانون تغذیه با شیرمادر و حمایت از مادران در دوران شیردهی از سوی مجلس شورای اسلا‌می‌‌ایران به تما‌می‌ارگان‌های دولتی و غیردولتی ابلاغ شود. در‌این مصوبه آمده بود مرخصی زایمان تا سه فرزند برای مادرانی كه فرزند خود را شیر ‌می‌دهند در بخش‌های غیر دولتی و دولتی ۴ ماه است كه‌این موضوع برای دوقلوها به ۵ ماه ‌می‌رسد. مادران شیرده پس از شروع به كار مجدد در صورت ادامه شیردهی ‌می‌توانند تا ۲۰ ماهگی كودك روزانه یك ساعت از مرخصی استفاده كنند البته در مورد مادرانی كه دوقلو دارند‌این یك ساعت به دو ساعت تبدیل شد. دستگاه‌های دولتی و وابسته به دولت و دستگاه‌هایی كه مشمول قانون كار نیستند موظف به‌ایجاد تسهیلات مناسب برای تغذیه شیرخواران در جوار محل كار كاركنان زن هستند.

● چرا بسیاری از مادران با وجودی كه ‌می‌دانند‌این شیر بسیار مفید است اما باز هم به فرزندان‌شان شیر خشك ‌می‌دهند؟

▪ نكته‌ای كه بسیاری از متخصصان به آن توجه ندارند، حمایت از مادر است. در بسیاری از موارد یا فرزند ناخواسته است یا مادر این باور را ندارد كه ‌می‌تواند به فرزندش تا دو سال شیر بدهد و یا‌اینكه از سوی اطرافیان به خصوص شوهرش مورد حمایت قرار نمی‌گیرد. جالب است بدانید كه مطالعات نشان داده‌اند، تغذیه با شیر مادر در زنان‌ایرانی در مادرانی كه روش سزارین را انتخاب كرده‌اند بیشتر است. حتما تعجب ‌می‌كنید. اما باید در جواب به‌این تعجب شما بگوییم از آنجا كه مادران سزارینی مدت طولانی‌تری را در بیمارستان به سر ‌می‌برند و مانند مادرانی كه زایمان طبیعی داشته‌اند به سرعت بیمارستان را ترك نمی‌‌كنند، بیشتر مجبورند تغذیه با شیر را در همان ساعات اولیه انتخاب كرده و تا آخر نیز ادامه می‌دهند. البته باید اضافه كنیم كه‌این موضوع به نوع بیمارستان نیز بستگی داشته و‌اینكه تا چه‌اندازه پرسنل آن بیمارستان به ترویج تغذیه با این مایه حیاتی تاكید دارند و به آن اهمیت ‌می‌دهند. نكته‌ای را كه باید به خاطر سپرد آن است كه باید برای مادر، مادری كرد یعنی آنكه باید از همان ساعات اولیه از سوی سیستم‌های كشوری،‌ خانواده و محیط كار مورد حمایت قرار بگیرد و‌این حمایت‌ها باید روز به روز باشد و پس از مقطعی قطع نشود. در‌این میان نقش شوهر از اهمیت بسیاری برخوردار است و مهم ترین فرد برای مادر هم اوست. زیرا شوهر ‌می‌تواند همسرش را تشویق كرده و از دخالت‌های دیگران جلوگیری كند، در وی‌ایجاد انگیزه كرده و به اهمیت استراحت وی آگاه باشد و به وی كمك برساند. مادران باید به‌این موضوع آگاهی كامل داشته و به باور برسند كه اگر بارداری آنها ناخواسته است و یا به سوء‌تغذیه و یا كم‌خونی مبتلا هستند باز هم ‌می‌توانند شیردهی موفقی داشته باشند. جالب اینجاست كه بدانید مادران اغلب در سه‌ماهه اول بارداری آموزش ‌می‌بینند در حالی كه درباره تغذیه با شیر مادر باید به آنها در سه‌ماهه آخر بارداری آموزش‌های لازم را داد.‌این آموزش‌ها باید با حضور همسر فرد باشد و در همین دوره‌ها باورهای غلط آنها اصلاح شود و جالب اینجاست كه زمانی آموزش عملی ‌می‌شود كه تغییر رفتار دیده شود. از‌این رو باید در ابتدا اعتماد به نفس مادر را افزایش داد. در ضمن حمایت از مادر فقط برای خود او باشد نه به خاطر كودك. حمایت‌ها باید عاطفی، خانوادگی و روانی باشد و این موضوع از هر اقدامی‌برای كودك نیز بهتر است، پس باید مادر كودك را دریابیم تا كودكی سالم داشته باشیم.

● آیا تفاوتی از نظر شخصیتی و رفتاری میان بچه‌هایی كه از شیر مادر تغذیه ‌می‌كنند و بچه‌هایی كه شیر خشك‌خوار هستند، وجود دارد؟

▪ با اطمینان كامل باید بگویم بله. جالب است بدانید بچه‌هایی كه از شیر مادر استفاده ‌می‌كنند بچه‌های مستقل‌تری هستند بر خلاف‌اینكه مادران تصور ‌می‌كنند بچه‌ها بعد از دو سال شیر خوردن به آنها وابسته ‌می‌شوند، در حالی كه باید این كلمه را به عبارت دلبسته تغییر داد. در ضمن دیده شده است در بچه‌هایی كه از شیر مادر استفاده ‌می‌كنند بلوغ اجتماعی به‌طور كامل شكل ‌می‌گیرد. حتما ‌می‌پرسید بلوغ اجتماعی چیست؟ باید در جواب بگویم كه وقتی ما در خانه فقط به عنوان همسر هستیم و در دانشگاه به عنوان یك استاد و برای والدینمان فقط یك فرزند، به بلوغ اجتماعی رسیده‌ایم. دقیقا‌‌اینكه در كجا باید چه نقشی را‌‌ایفا كنیم. بچه‌هایی كه دلبستگی بیشتری دارند مسوولیت‌پذیرترند و در نهایت در بزرگسالی كمتر به بیماری‌های روانی مبتلا می‌شوند. بسیاری از ما حتی در بزرگسالی نیز به‌این بلوغ نمی‌‌رسیم و فقط بلوغ جسمانی و تا حدودی بلوغ عاطفی مان كامل شده است در حالی كه بچه‌های شیرمادرخوار از همان ابتدا با بلوغ اجتماعی و عاطفی آشنا ‌می‌شوند اما شاید از خودتان بپرسید بلوغ عاطفی یعنی چه؟ باید بگوییم ظرفیت دوست داشتن و دوست داشته شدن. یعنی وقتی كسی از ما تعریف می‌كند احساس غرور نكنیم و به جای آنكه پای یكدیگر را بگیریم دست هم را بگیریم در حالی كه این روزها این موضوع برعكس است.

جالب است بدانید بچه‌هایی كه به مدت دو سال از شیر مادر تغذیه می‌كنند اجتماعی‌تر بوده و وقتی خود مادر می‌شوند بیش از بچه‌های شیرخشك خوار فرزندشان را دوست دارند و به او توجه می‌كنند.‌‌این بچه‌ها اعتماد به نفس فراوانی دارند و‌این به آن علت است كه از بدو تولد به شدت مورد توجه والدین خود به‌خصوص مادر قرار گرفته‌اند. آنها زودتر راه می‌افتند و به محیط اطراف خود واكنش نشان می‌دهند. حتی مطالعات نشان داده‌اند این بچه‌ها قدرت هوشی بیشتری دارند البته ۳ تا ۹ امتیاز بیشتر. در قدیم تصور می‌كردند كه كم‌وزنی بچه‌ها به دلیل كم غذا خوردن است در حالی كه امروز مطالعات نشان داده‌اند، در ۴۸ درصد از موارد‌‌این علت ارگانیكی نیست بلكه به عوامل روانی بستگی دارد و مهم ترین آن توجه والدین است كه‌این موضوع با شیر دادن جبران می‌شود.

● همیشه گفته ‌می‌شود شیر مادر برای شیرخوار بسیار مفید است. ‌آیا‌این نوع تغذیه برای مادر شیرده نیز فایده‌ای را به همراه دارد؟

▪ به طور قطع. اما اشتباهی كه بسیاری از ما با آن مواجه هستیم آن است كه درباره‌این فواید با مادران صحبت نمی‌شود. اگر مادری بداند چربی‌هایی كه در دوران بارداری ذخیره شده‌اند با یك شیردهی موفق از میان ‌می‌روند برای حفظ تناسب‌ اندام او هم كه شده از‌این نوع روش تغذیه استفاده ‌می‌كند. با شروع شیردهی پس از زایمان مادران كمتر با افسردگی پس از زایمان رو به رو خواهند شد، خون‌ریزی پس از زایمان در آنها كمتر است و به دلیل توجهی كه از سوی اطرافیان خود دریافت می‌كنند وضعیت روحی‌شان تقویت می‌شود. به علاوه، مادرانی كه به فرزندان‌شان شیر می‌دهند، كمتر پوكی استخوان می‌گیرند، بعد از زایمان امكان تولید سنگ‌های صفراوی در آنها كمتر است، احتمال ابتلا‌ به سرطان‌هایی مانند سرطان پستان، رحم و تخمدان كمتر وجود دارد و حتی نیاز به انسولین در مادرانی كه دیابتی هستند اما به فرزندانشان شیر می‌دهند، كاهش پیدا می‌كند.

● با وجودی كه فرهنگ ترویج‌این نوع تغذیه در كشور در حال پیشرفت است چرا مجوز تولید كارخانه‌های تولید شیر خشك داده ‌می‌شود؟

▪ شاید بسیاری از حامیان شیر مادر با شنیدن ‌این خبر كه به تازگی مجوزهای تازه‌ای برای تولید انواع شیر خشك داده شده است، ناراحت شوند اما باید‌این حقیقت را پذیرفت كه سالانه ما در كشور خودمان به مقداری شیر خشك نیازمندیم. به طور مثال بچه‌هایی به دنیا می‌‌آیند كه پس از تولد مادر خود را از دست می‌دهند و در اطرافیان كسی نیست تا به آنها شیر بدهد و یا ‌اینكه مادران‌شان سرطانی هستند، خود بچه به بیماری فنل‌كتونوری و یا بیماری گالاكتوزمی ‌مبتلا است بنابراین نمی‌تواند از شیر مادر استفاده كند اما نكته‌ای را كه باید به خاطر سپرد آن است كه آموزش در زمینه مصرف شیر خشك بسیار كم بوده است. مادران باید بدانند كه بین شیرخشك‌های گوناگون تفاوت كیفیتی وجود ندارد اما در مورد رقت و غلظت شیر، درجه حرارت آن و ‌اینكه می‌توان آن را در یخچال نگهداری كرد اطلاعات بسیار كم است از‌ این رو باید ‌این قضیه را تقویت كرد. سخن آخر ‌اینكه شیر مادر یك مائده خداوندی است هم برای كودك و هم مادر. بنابراین نباید آن را با آزمایش‌های گوناگون مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. باید به خاطر سپرد ‌این شیر برای هر بچه‌ای چه زود به دنیا آمده باشد چه سینه‌های مادر كوچك باشد و یا چه بزرگ، متناسب با نیازهای كودك در اختیار وی قرار می‌گیرد. بنابراین شیر مادر فرهنگ زیبای خانواده است و نباید با مطالعات فراوان آن را دستكاری كرد.

ـ خلاصه اینكه...

▪ شیردهی مادر نه تنها برای كودك، بلكه برای خود مادر بسیار مفید است.

▪ برای موفقیت در تغذیه با شیر مادر باید حمایت از مادر را به‌عنوان مهم ترین نكته در نظر گرفت.

▪ مادر باید بداند شیردهی موجب تناسب‌ اندام وی، بهبود وضعیت روحی و جسمانی‌اش می‌شود و فرصتی است برای به‌دست آوردن آن چیزی كه در طول بارداری و زایمان از دست داده است.

▪ همه ما باید بدانیم كه شیر نه تنها برای رشد جسمانی كودك بلكه برای رشد روانی او بسیار موثر است به طوری كه بچه‌های شیر مادرخوار، مسوولیت‌پذیرتر و اجتماعی‌تر هستند و اعتماد به نفس بالاتری دارند.

سارا حسنلو