جایگاه زن در عرصه ی دعوت

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَنا مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَنِسَاءً وَالصَّلاةُ وَالسَّلامُ عَلَی رَسُولِهِ مُحَمَّدٍ وَعَلَی آلِهِ وَصَحْبِهِ أجْمَعِینَ

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَنا مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَنِسَاءً وَالصَّلاةُ وَالسَّلامُ عَلَی رَسُولِهِ مُحَمَّدٍ وَعَلَی آلِهِ وَصَحْبِهِ أجْمَعِینَ.

از آن هنگام که کلام حق در جزیرة العرب بر زبان محمد (ص) جاری شد، نزدیک به ۱۵ قرن می‌گذرد؛ طی این قرون، وضعیت مسلمانان همواره در حال تغییر و تحوّل بوده است: گاهی اسلام توانسته است، قلّه‌‌های اندلس را فتح کند و دروازه‌‌های بریتانیا را بر روی خود بگشاید و گاهی نیز همچون همین قرون حاضر، به دست کسانی افتاده، که راه‌‌های پیشرفت، ترقّی و تداوم اسلام در جوامع را از یاد برده‌اند.

پس هر روز بیش از پیش گام‌‌هایشان را از سرزمین‌‌ها و ادیانی که روزگاری، اسلام قلب‌‌های مردمانش را فتح کرده بود، پا پس نهاده‌اند؛ تا جایی که حتّی گروه‌‌هایی از آن اسلام‌نشناس‌‌های ناقص‌الدّرک، اتهام‌‌ها و نقایصی را متوجه مسلمانان نمایند که شاید سبب ایجاد این‌گونه قضایا، چیزی غیر از خود ما و اعمال غیراسلامی‌مان نباشد. این ضعف شاید علل زیادی داشته باشد، اما در اینجا ما به بررسی یکی از آنها می‌پردازیم:

هنگامی‌که برخی از علمای ما در قرن‌‌های پس از عصر تابعین، اداره‌ی جامعه و فعالیت‌‌های مربوط به حکومت و اداره‌ی کشورها را به انحصار مردان در آوردند و کم‌کم در بیشتر مناطق جهان، زنان را فقط به کنج خانه‌‌ها قانع کردند و آنان را، به استناد برخی احادیث ضعیف و گاه ساختگی، از هرگونه تعلیم و تعلم و حضور در عرصه‌‌های اجتماع محروم ساختند، آن‌گاه بلایی بر سر اسلام آمد که سزاوارش نبود! گویا که ما مدعیان مسلمانی، که به گمان خویش زندگانیمان را بر آیین صدر اسلام بنا نهاده بودیم، داستان‌‌های صدر اسلام و یا حتی خدای ناکرده، آیات بیانگر نقش مستقیم زنان در ساختن جامعه‌ی اسلامی را از یاد برده بودیم! آیاتی چون: « وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَیُطِیعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» (توبه:۷۱)

در حالی که این آیه بیانگر ارتباط دوستانه و مؤمنانه و همکاری دوشادوش زنان و مردان برای یاری دادن حق، باطل‌ستیزی، پرداخت زکات و پیروی از خداوند و پیامبر است؛ و یا برخلاف مدلول این آیات، گمان می‌کنیم که لازم نیست نقش زن تا به این حد پر رنگ باشد! نمی‌دانم چرا زنانمان را چنان می‌پروریم که فقط به همسرداری، خانه‌داری و تربیت اولاد قانع باشند؟!

آری! صحیح است که دین اسلام، دین خانواده‌محور و تربیت‌محور است؛ دین اسلام، رکن شخصیت اسلامی زن را خانواده، و دامان مادری و همسری پاک، نجیب، صادق و وفادار بودن می‌داند؛ دین اسلام جایگاه اصلی و والای فعالیت زن را، هسته و کانون خانواده معرفی می‌کند؛ به گونه‌ای که اگر زن، تمام امور مربوط به همسرداری، خانه‌داری و تربیت فرزندانش را برای کسب ثواب و رضایت خدای متعال و پایه‌گذاری یک اجتماع سالم انجام دهد، همین برای بهشتی شدنش کافی است.

اما در اینجا چند سؤال پیش می‌آید: اگر حضور مادران صرفاً در عرصه‌‌های سیاسی، اجتماعی، تربیتی، دینی و نظامی کافی بود، چرا پیامبر(ص) جدا از بیعت بر مسائل عقیدتی و خانوادگی، از زنان درباره‌ی فرمانبرداری از اوامر معروفش نیز بیعت می‌گیرد؟!

دوم: جایگاه فعالیت زنان در میان جامعه را چه کسی باید پر کند؟

سوم: عرصه‌ی بروز و ابراز برخی استعدادهای ذاتی، که خداوند به زنان نیز موهبت فرموده‌اند، در کجا باید جستجو کرد؟ اینها همه سؤالاتی هستند که جواب آنها را نمی‌یابیم مگر با مراجعه به قرآن و سنّت پیامبر اکرم و مطالعه‌ی مفصل تاریخ صحابه و به ویژه، مطالعه‌ی کتاب‌‌های جامعه در مورد عرصه‌‌های موجود برای فعالیت زنان صدر اسلام در جامعه‌ی اسلامی‌.

در اینجا مجالی دیدیم به شرح مختصری از عرصه‌‌های فعالیت زنان که پیامبر، در آن زمان برایشان مهیا کرد اشاره نماییم:

زمانی که پیام آسمانی نوین از زبان محمد (ص) نوای تازه‌ای را به گوش جهان عرب و بشریت رساند، امکان وجود «حیات طیّبه» (حتی) برای زن نیز به وجود آمد تا آنجا که در همان اواخر عصر جاهلیت و در صدر اسلام، جهان شاهد حضور زنان در «بیعت عَقَبه» و بستن عهد دفاع از پیامبر تا پای جان توسّط زنان بود و اینگونه بود که حیات بشری، به اهمیت و عظمت نقش زن در تمامی مراحل و عرصه‌‌های زندگی اجتماعی پی برد.

آری! قرآن تأکید دارد که انسان با دو بال زن و مرد به پرواز در می‌آید و شکستن یکی از آن دو، یعنی توقف و سقوط. پس زنان نیز به ارشاد رهبرشان هر کدام در یکی از عرصه‌‌های اجتماعی مشغول به فعالیت شدند و همزمان هر کدام در زندگی خانوادگی نیز، مادرانی نمونه، همسرانی اسوه و زنانی موفق بودند.

الف) دعوت و تبلیغ در میان زنان: از آن جا که زمان جاهلیت، واماندگی بیشتری بر زنان آن روزگار تحمیل کرده بود و زنان آن زمان، بردگان و کنیزکانی بیش نبودند، پس پیامبر(ص) چنان پسندید که زنان تازه‌مسلمان را به میان زنان دیگر بفرستد تا با زبان لطیف و گویای خویش، پیام عزّت‌بخش الهی را در میان زنان آن روزگار تبلیغ نمایند؛ چنانکه خدیجه بانوی خانه‌ی پیامبر، نخستین مربی زنان صدر اسلام برای آموزش تعالیم اسلامی به ایشان شد.

ب) در زمینه‌ی تعلیم و تربیت: دین اسلام آمده بود تا بگوید زن مؤمن مانند هر زن دیگری نیست و رسالت و وظیفه‌ای آرمانی دارد که برای رسیدن به آن، باید نهایت تلاش را به عمل آورد؛ از طرفی برابر گزارش‌‌های قرآنی، بی‌سوادی و جهالت، صفت بارز عرب‌‌های هم عصر پیامبر بود و از طرف دیگر، یکی از شروط مهم نجات از آن جهالت و عامل شکوفایی و اعتبار یافتن شخصیت انسان‌‌ها و از جمله زنان، بهره‌مندی از دانش گسترده، بیان حکیمانه و فرهیختگی است؛ پس پیامبر کوشید تا زنان مسلمان را بهترین معلم و مربی بار آورد. آری پیامبر زنانی چون شفاء روضه را در دانشگاه تعلیم وتعلم اسلام گمارد تا همگان، چه زن و چه مرد، نسل جدید و نوباوگان جامعه را از روی آموزه‌‌های انسان‌ساز اسلام پرورش دهند و نهال ایمان را در دل‌‌های گل‌‌های آینده و جگرگوشه‌‌های امت اسلام بکارند.

ج) در زمینه‌ی طبابت پرستاری و رزم‌آوری: در هنگامه‌ی کارزار و در زمان رویارویی سپاه اسلام با سپاه کفر، زنان نه تنها از ترس در سوراخ‌‌ها گم نخزیدند، بلکه دوشادوش پیامبرشان و همگام با مردانشان در میادین جهاد شرکت کردند و هر آنچه را که در توان خود می‌دیدند، برای اسلام و مسلمین در طبق اخلاص نهادند.

گروهی از آنان، طبابت و پرستاری مجروحان را بر عهده می‌گرفتند و گروهی نیز همانند نسیبه و خوله دوشادوش پیامبر و صحابه‌ی کرامشان شمشیرها را آخته کرده و جان ناپاک کفار را می‌ستاندند.

د) در زمینه‌ی خدمات اجتماعی: قرآن نه تنها زن را از تاریکی جهل و خفقان زمان، بیرون آورد بلکه او را مکلف ساخت که به تناسب موقعیت و شرایط خود، دوشادوش مردان در امور و فعالیت‌‌های اجتماعی در جهت حفظ و تقویت منافع و مصالح امت اسلامی‌، نقش‌آفرینی کند:

«إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیرًا وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا» (احزاب:۳۵)

آیه‌ی فوق و آیات مشابه محرکی شدند تا زنان نیز در مراقبت از اجرای احکام و تعالیم اسلامی ‌و امر به معروف و نهی از منکر احساس مسئولیت کردند و دوشادوش مردانشان در امدادرسانی به خانواده‌‌های نیازمند و دستگیری از تهیدستان، به میدان فعالیت شتافتند؛ در حدی که حتی زنان فاضل و عادل آن زمان به اصلاح بین مردم و خانواده‌‌ها و یا حل مشکلات همسایگان و خویشاوندان نیز پرداختند و بدینگونه بنیان جامعه‌ی اسلامی را با مشارکت خود استحکام می‌بخشیدند.

موارد بالا، تنها جلوه‌‌های اندکی بودند از فضای نورانی جامعه‌ی صدر اسلام به رهبری پیامبر اکرم (ص) که بنای ما، بر الگوبرداری از سبک زندگی ایشان در حیات فردی و اجتماعی است.

آری، پیامبر در مکتبش عایشه‌‌ها، اسماء‌‌ها و فاطمه‌‌ها را پرورش داد و چنان بانوانی روانه‌ی اجتماع کرد تا زحمات و تلاش‌‌های شبانه‌روزی‌اش هرچه زودتر محقق شوند. بدین سان، جامعه‌ای مشارکتی با پایبندی زن و مرد به اصول و احکام دین را پدید آوردند که امروز، ما به هر سو می‌دویم و پر می‌زنیم تا به خیال خود، آن مدینه‌ی فاضله را باز بیابیم! غافل از اینکه ارکان و اسباب پایه‌گذاری این مدینه‌ی فاضله را فراهم نکرده‌ایم و قسمتی از آنها را که زنان نخبه و با استعداد مسلمان می‌باشند، در گوشه‌ی خانه‌‌ها به فراموشی سپرده‌ایم. پس ای خواهران و برادران مسلمان، بر دوش هر کدام از ما رسالتی عظیم نهاده شده است و به حکم آیه شریفه‌ی «إنّا عَرَضنَا الأَمَانَهَ...» و حدیث نبوی «کُلُّکُمْ رَاعٍ وَکُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ ...» همگی ما مسئول و متعهدیم و از همگی ما، چه زن و چه مرد، درباره‌ی عهدی که با خدای منان بسته‌ایم، سؤال خواهد شد! بیابیم با تربیت صحیح و نیک دخترانمان، عایشه‌‌ها، نسبیه‌‌ها، فاطمه و زینب‌‌ها را در زمان خود احیاء کنیم تا شاید گوشه‌ای از بار امانت الهی را با مشارکت یکدیگر در سایه‌ی قرآن و سنّت به انجام برسانیم.

به امید آن روز که ما زنان و مردان مسلمان، در کنار یکدیگر در مدینه‌ی فاضله‌مان جشن سعادت بگیریم.

وَآَخِرُ دَعْوَانا أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ

نویسنده‌: بنان فخرالدّینی