پنجشنبه, ۱۱ بهمن, ۱۴۰۳ / 30 January, 2025
خردورزی در فرهنگ اهل بیت ع
نیرویی به نام «عقل» در درون انسانها وجود دارد. تشخیص خوب و بد، مفید و زیانبخش و حق و باطل در زندگی انسانها با کمک این نیرو صورت میگیرد. عقل، قطبنمای کشتی وجود انسان در اقیانوس جهان است. انسانها چه به عنوان افراد و چه به عنوان جامعهها و ملتها، به این نیروی الهی مجهز شدهاند. انسان در پرتو این فروغ آسمانی فعال میشود و با دیگر انسانها ارتباط برقرار میکند. اگر جسم انسان را سختافزار بدانیم «عقل و قرآن» بخش نرمافزاری این موجود ناشناخته است. هدایت و فعال سازی انسان با بهرهگیری از دو نرمافزار «عقل» و «وحی» امکان پذیر است.
فروغ عقل و انوار وحی هر دو از آسمان بر قلب انسان تابیده است. عقل همزمان با آفرینش به تک تک انسانها هدیه شده است ولی قرآن بر قلب برترین انسان نازل شده و او بشریت را به تلاوت و تدبّر و تفکر و خواندن و شنیدن و دل سپردن به این آوای ملکوتی فراخوانده است.انسانیت انسان به افروختن این دو مشعل در زندگی او وابسته است. هر چه عقل و وحی در آفاق زندگی انسان بیشتر و بهتر بدرخشد، ارزشهای فرهنگی و اخلاقی زندگی فرد و جامعه را نورانیتر میکند و انسان از مرزهای طبیعت و حیوانیت فراتر میرود و چیزی به نام «فرهنگ» در جهان پدید میآید، بینش انسانی، نگرش انسانی، انگیزههای انسانی، اخلاق انسانی، رفتار انسانی، باورهای انسانی، عواطف انسانی، شناختها و آگاهیهای انسانی، همه و همه در پرتو عقل و وحی شکل میگیرد. اصولاً «فرهنگ» لباس و زبان و آداب و رسوم و خط و تاریخ و ساختمان و لوازم زندگی نیست. «فرهنگ» جلوههای خردمداری و وحیگرایی انسان است.
هر حرکتی که نشان عقل و وحی بر چهره دارد و بازتاب درخشش پیام خدا در ذهن و زندگی است، «میراث فرهنگی» است.اگر بپذیریم عقل نعمتی بزرگ و آسمانی و نماد ارزشها در جوامع انسانی است، دو مسئولیت بزرگ بر دوش ما قرار میگیرد:۱. پاسداری از سلامت و قوّت نیروی خردورزی در عموم افراد جامعه.۲. شناخت آفات و موانع تعقّل و تفکر و مبارزه با موانع خردورزی برای بهره گیری از این نعمت الهی.خردورزی مثل هر اقدام دیگر و هر حالت بشری قابل تقویت و تضعیف است و در معرض افزایش و کاهش قرار دارد. شناخت شیوههای تقویت و عوامل توقف و تضعیف این ارمغان الهی، رسالتی سنگین برعهده ملتها و دولتهاست. برای نگهبانی از فرهنگ و ارزشهای فرهنگی، راهی جز تقویت خرد فردی و جمعی و تربیت عقلانی فرد و جامعه وجود ندارد و خطری بزرگتر از کاهش خردورزی در جوامع انسانی به چشم نمیخورد. هر گام عاقلانه و هر اقدام منطقی و خردورزانه، نیروی خرد انسان را استوارتر میسازد و هر حرکت احمقانه و سفیهانه زمینه را برای سفاهتها و سبکسریهای بعدی هموارتر میکند.پیوند عقل و وحی، پیوندی ملکوتی است. عقل، انسان را به سوی وحی فرا میخواند و وحی، انسان را به تعقل و تدبر دعوت میکند. بهترین راه خردورزی، نشستن عقل در زیر باران وحی است. و بهترین شیوه بهرهبرداری از قرآن و احادیث معصومان(ع) تفکر و اندیشه در سخن خدا و پیشوایان معصوم(ع) است.
انسان بدون بهره گیری از عقل و وحی، به جانوری خطرناک تبدیل میشود.(إِنّ شَرّ الدّوَابّ ِ عِنْدَ اللّهِ الصّمّ الْبُکْمُ الّذینَ لا یَعْقِلُونَ)[۱]؛ «براستی بدترین جانوران در نزد خداوند، کر و لالهایی هستند که تعقل نمی کنند».شاخص ترین ویژگیهای انسان، «تعقل»، «شنیدن» و «گفتن» است. کسی که از این سه نعمت برجسته الهی خویش را محروم کرده، از جایگاه انسانیت به سطح جانوران سقوط میکند، آن هم جانوری شرور که بدترین جنبندگان زمین محسوب میشود.در جای دیگر قرآن از زبان کافران نقل میکند که وقتی در عذاب الهی گرفتار میشوند، چنین میگویند: (وَ قالُوا لَوْ کُنّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنّا فی أَصْحابِ السّعیرِ) [۲] ؛ «اگر سخن حق را میشنیدیم یا از عقل خویش بهره میگرفتیم، در میان جهنمیان نبودیم».عقل و امامت، دو امانت بزرگ الهی در دسترس انسان است، هر دو ودیعه خداست. عقل از درون ندای خدا را فریاد میزند و امام از بیرون صدای او را منعکس میسازد. سعادت جاودانه انسان در گرو شنیدن و عمل کردن به این دو آوای قدسی است.تبلیغ «پیام غدیر» و «آوای عقل» مهم ترین نیاز امروز جامعه بشری است و استفاده از این دو امانت تنها راه سعادت انسان است.
ولی انسان به دلیل «ظلم و جهل» از این دو مشعل آسمانی بهره نمی گیرد و بر خود و بر امانت گرانبهای الهی ستم روا میدارد.[۳]امانت بزرگ الهی، که آسمان و زمین و کوهها از پذیرش آن سر باز زدند و ترسیدند. ـ چه تکلیف و قانون الهی باشد، چه امامت و ولایت الهی ـ شرط پذیرش آن عقل است. خردورزی پیش نیاز پذیرش قانون الهی و رهبر آسمانی است و انسانها بر مبنای پذیرش این امانت خدا به سه گروه مؤمن، منافق و مشرک تقسیم میشوند.هر کار خردمندانه در زندگی، نیاز به رهایی از «ظلم و جهل» دارد. این دو بیماری، دو مانع بزرگ خردورزی است. یکی ریشه در نخواستن دارد، یکی ریشه در ندانستن.عدم بهرهگیری درست از نعمتهای عقل و وحی، ولایت و رهبری الهی، بزرگ ترین ستم بر خود و دیگران است. نعمت هر چه برتر و ارزشمند تر، اتلاف و تخریب و رکود آن، گناهی بزرگتر و زیان بارتر است.
نیروی عقل در زندگی فردی، کار امام را در زندگی اجتماعی بر عهده دارد. آگاهیبخشی، تصمیم گیری و کنترل نوسانات اجتماعی، کار امام است. چه زیباست عبارت امام صادق(ع) که فرمود:«إنَّ منزلة القلب من الجسد بمنزلة الامام من الناس الواجب الطاعة علیهم؛ براستی جایگاه قلب (عقل) در بدن، به منزله مقام امام واجب الاطاعة بر مردم است».[۴]همانگونه که جامعه انسانی بدون «غدیر» به سوی فلاح و سعادت راه نمی برد، افراد انسان هم بدون «تعقل و تفکر» راه نیکبختی و کمال پیدا نمی کنند.عقل و امامت، دو سرمایه آسمانی برای انسان هاست ولی بهره گیری از این دو گوهر نورافشان و هماهنگ سازی تلاشها با آن و حرکت در پرتو آن، وظیفه انسان است.
● موانع خردورزی
گاهی نیروی خرد از کار میافتد و انسان به دست خویش چراغ هدایت را خاموش میکند یا به طور کلی آن را میشکند. مشروبخواری و تولید و مصرف مواد مخدر معروف ترین اقدامات احمقانه در برابر نیروی تعقل و خردورزی است، ولی انواع دیگری از مواد مستی آور وجود دارد که در برخی روایات نسبت به آن هشدار داده اند.امیرمؤمنان علی(ع) میفرماید:«ینبغی للعاقل أن یحترس من سکر المال و سکر القدرة و سکر العلم و سکر المدح و سکر الشباب فانّ لکلّ ذالک ریاحاً خبیثةً تسلب العقل و تستخف الوقار؛ شایسته است انسان خردمند از مستی ثروت، مستی قدرت، مستی دانش، مستی ستایش و مستی جوانی، خویش را محافظت کند؛ زیرا هر کدام از این امور فضایی پدید میآورد که عقل را سلب میکند و انسان را به سبکسری وا میدارد»[۵].غفلت و غرور، دو مانع بزرگ خردورزی است. گاهی ثروت، گاهی قدرت و حتی گاهی دانش و ستایش و جوانی، انسان را مست و مخمور میسازد. تبلیغات دروغین، رسانههای دروغ پرداز و غفلت آفرین، تحریک آزمندیهای عمومی، انواع پیرویهای کورکورانه، شتابزدگی و اقدامات بدون تفکر و تأمل و تحریک احساسات جوانان در مسابقات ورزشی، نوعی جنون ادواری میآفریند که تخریبها و اقدامات دیوانهوار پس از برد و باختهای ورزشی، شاهد زنده آن است.
برنامه ریزان و سیاستگذاران باید در رسانهها و صدا و سیما، مرزبان عقل و خرد باشند و فرهنگ قرآن مداری و عقل محوری را در جامعه حاکم سازند. تبلیغات مصرف گرایی، تبلیغ مسابقات بیهوده ورزشی، تحریک احساسات قومی و جدال و بگومگوهای رسانه ای، از موانع بزرگ خردورزی است. حاکمیت خردورزی بر رسانههای جمعی مهمترین نیاز امروز جامعه بشری است. به هر نسبت که غرایز و شهوات و عادات و دروغ و تهمت و لهو و مجادلات بر رسانههای جهانی حاکم باشد، «عقل» و «عدالت» و احسان و ایثار و دانش و خدمت به انزوا رانده و تضعیف و تعطیل میشود. رسانهها میتوانند فریاد عرفان و اخلاق و عدالت را به خُرد و کلان جامعه برسانند.
● بازگشت به خردورزی
گسیختگی اخلاقی و اجتماعی و بروز نمادهای سلطه شیطان بر اخلاق و رفتار برخی فرزندان، نشاندهنده دوری از فرهنگ عقل و وحی است. در کنار تلاشها و فعالیتهای مثبت و ارزشمندی که در کشور انجام شده است، کوتاهیها، بینظمیها و ناهماهنگیها و سیاست و اهداف و روشهای نادرست اتخاذ شده که برآیند آن، ضعفهای فرهنگی امروز کشور است.به میزانی که جامعه از ایمان و دانش و تقوا و جهاد و خدمت رسانی فاصله دارد، از فرهنگ اسلامی به دور است. عبادت و عدالت، دو محور اصلی فرهنگ اسلامی است؛ پاسداری از ایمان و عدالت و ایثار بدون بازگشت به فرهنگ عقل مداری و وحی محوری امکانپذیر نیست. تربیت عقلانی و قرآنی نسلهای جدید، تنها راه مصونیت در برابر فرهنگ بیگانه است. داروی جامعه بشری، بازگشت به قرآن و خردورزی است. شکوفایی استعدادها و نوآوری در زندگی انسانی، به خردورزی نیاز دارد. خردورزی هم در میدان اندیشه و سیاست و برنامه ریزی، هم در نهادسازی و هم در میدان اخلاق و رفتار فردی نیاز امروز جامعه جهانی است. پیامبر اعظم فرمود: «افضل الناس، اعقل الناس؛ برترین مردم، عاقلترین ایشان است».[۶] امروز بشر بیش از آنچه به «سوادآموزی» و «فناوری» نیاز دارد، به تعقل و خردورزی محتاج است.
محمود مهدی پور
پینوشتها:
[۱]. انفال / ۲۲.[۲] . ملک / ۱۰.[۳] . احزاب / ۷۲.[۴] . میزان الحکمة، ج۳، ص۲۰۳۵.[۵] . غررالحکم، ح.۱۰۹۴۸[۶] . عوالم العلوم، ج۲، ص۲۹.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست