آنچه از دنیای بیهوشی نمی دانید

به هفته های پایانی بارداری ام نزدیک شده بودم

به هفته‌های پایانی بارداری‌ام نزدیک شده بودم.....

موعد سزارین مشخص شده بود و مهیای رفتن به اتاق عمل بودم اما هنوز می‌ترسیدم و علاوه بر ترس، ده‌ها سوال بی‌جواب داشتم: و چه کسی در اتاق عمل بی‌هوش‌ام می‌کند؟ چگونه به هوش می‌آیم؟ چه‌قدر طول می‌کشد تا کاملا به هوش بیایم و بتوانم به نوزادم شیر بدهم؟ و...» افراد زیادی دور و برم بودند که جراحی شده بودند و تجربه اتاق عمل را داشتند اما بیشترشان می‌گفتند: «آخه، تو با متخصص بیهوشی چه کار داری؟ مگر جراحی؟! هر دکتری که کشیک باشد می‌آید و ازت می‌پرسد تا حالا بی‌هوش شده‌ای یا نه؟ بعدش هم هیچ‌چیزی یادت نمی‌آید و آخرش هم چشم باز می‌‌کنی و جراحی تمام شده...» واقعا من نباید به عنوان یک بیمار که می‌خواهد جراحی شود، بدانم که چه کسی قرار است بی‌هوش‌ام کند و چگونه؟ چرا مردم با متخصص بیهوشی صحبت نمی‌کنند؟ یعنی ضرورتی ندارد؟ شما چه فکر می‌کنید؟ با دکتر دباغ در همین‌رابطه گفتگو کرده‌ایم.

آقای دکتر! به عنوان اولین سوال لطفا در مورد حیطه وظایف و مسوولیت‌های یک متخصص بیهوشی برای‌مان بگویید.من ابتدای صحبت‌ام را به آیه‌ ۳۲ از سوره مائده از قرآن کریم مزین می کنم که ذات اقدس الهی در این آیه می‌فرماید: «هرکس جان انسانی را نجات بدهد مثل این است که تمام انسان‌ها را حیات بخشیده است.» در واقع، متخصصان بیهوشی نقش مهمی در بقای جان بیماران ایفا می‌کنند، چه در داخل اتاق عمل و چه پس از عمل جراحی و خارج از اتاق عمل. امروزه کارهای مختلفی برای کمک به بیماران توسط متخصصان بیهوشی انجام می‌شود. یکی از مهم‌ترین کارهایی که این متخصصان برای بیماران انجام می‌دهند و بیشتر مردم نیز با آن آشنا هستند، انجام عمل بیهوشی برای انجام جراحی در اتاق عمل است. متخصص بیهوشی، مسوولیت جان و بقای بیمار را در اتاق عمل بر عهده دارد، به طوری که پس از جراحی، زنده و سالم از اتاق عمل بیرون بیاید و در عین حال، در مدت بیهوشی، رشته‌های مختلف تخصصی و فوق تخصصی جراحی‌های مختلف بتوانند عمل را انجام بدهند. در حقیقت این یک اقدام دومنظوره است؛ اول حفظ جان بیمار در حین عمل جراحی و پیشگیری از آسیب‌های احتمالی به ارگان‌های حیاتی او و دوم کمک به تیم جراحی برای انجام یک عمل جراحی که باید در کمال آرامش و به دور از استرس باشد. در عین حال این فرآیند بیهوشی باید به گونه‌ای باشد که بیمار تحمل درد جراحی برایش میسر باشد.

▪ این بخش که گفتید، مربوط به داخل اتاق عمل است. آیا متخصص بیهوشی قبل و بعد از عمل جراحی هم وظایفی دارد؟

ـ بله؛ یک متخصص بیهوشی قبل از جراحی، باید بیمار را با شرایط زمان بیهوشی آشنا کند و توضیحات لازم که باعث کاهش اضطراب بیمار می‌شود را برای او بدهد. همچنین پس از انجام جراحی نیز شرایط بیمار از نظر وضعیت قلبی‌تنفسی، مغزی، کلیوی و دیگر ارگان‌های حیاتی باید تحت کنترل باشد. معمولا پس از انجام عمل جراحی، بیمار با برخی عوارض پس از جراحی مثل درد، تهوع، استفراغ و ... روبه‌رو می‌شود. کنترل حالات بیمار پس از جراحی بسیار بااهمیت است و در این میان گروه بیهوشی می‌تواند کمک بسیاری به بیمار بکند تا از عوارض پس از عمل بیمار کاسته شود و در عین حال سلامتی او نیز به خطر نیفتد.

حال اگر از دوره حول و حوش اتاق عمل بگذریم، به دیگر وظایف متخصصان بیهوشی می‌توانیم اشاره کنیم. یکی از مهم‌ترین وظایف متخصصان بیهوشی، تسکین دردهای مزمن بیماران است. در زمینه کاهش دردهای مزمن در بیماران مبتلا، متخصص بیهوشی به همراه دیگر همکاران متخصص، با یکدیگر فعالیت و همکاری می‌کنند و هدف این گروه که معمولا به صورت دو یا چند تخصصی فعالیت می‌کنند، کاهش دردهای مزمن و صعب‌العلاج در بیماران است. از دیگر وظایف متخصصان بیهوشی، رسیدگی به وضعیت بیماران در بخش‌های آی‌سی‌یو است. معمولا در بخش‌های آی‌سی‌یو متخصص بیهوشی به همراه رشته‌های تخصصی و فوق تخصصی ریه، داخلی، جراحی، اعصاب، کلیه، قلب و عروق و دیگر همکاران تیم احیای قلبی‌تنفسی به بیمارانی که نیازمند مراقبت‌های ویژه هستند، کمک می‌کنند و عملیات احیا را انجام می‌دهند.

▪ پس متخصصان بیهوشی مسوولیت‌های مختلفی دارند و وظایف متنوعی برای کمک به بیماران بر عهده دارند. حالا چه‌طور می‌توان با این متخصصان ملاقات کرد؟

ـ تخصص بیهوشی یکی از ۵ تخصص اصلی در نظام سلامت است و ۴ تخصص دیگر عبارت است از: جراحی، داخلی، اطفال و زنان. این ۵ تخصص جزو رشته‌های اصلی یک بیمارستان در سطوح اول بیمارستانی در نظام سلامت است. حتی اگر در یک بیمارستان، متخصص جراح حضور داشته باشد ولی متخصص بیهوشی نباشد، انجام عمل جراحی تقریباً غیرممکن است. حدود ۹۵ درصد از اعمال جراحی در اتاق عمل، همراه با یکی از روش‌های بیهوشی انجام می‌شود و از آن ۵ درصدی که نیازی به بیهوشی ندارند، حضور متخصص بیهوشی جهت کنترل و نظارت بر وضعیت بیمار (در اصطلاح پایش بیمار)، الزامی است تا خدای نکرده، اتفاق ناگواری برای بیمار تحت عمل نیفتد. با توجه به توضیحاتی که دادم، متوجه می‌شوید که اکثریت قریب به اتفاق متخصصان بیهوشی در بیمارستان‌ها حضور دارند. شما و دیگر خوانندگان می‌توانید این متخصصان را در اتاق‌های عمل، بخش‌های آی‌سی‌یو، کلینیک درد و کلینیک‌های ویزیت قبل از عمل جراحی که به تازگی، چند سالی است که در بیمارستان‌ها راه‌اندازی شده،‌ ملاقات کنید.

▪ همراهان بیمار چه نقشی در کمک به درمان و کاهش عوارض پس از جراحی و بیهوشی می‌توانند ایفا کنند؟

ـ همراهان بیمار به دو دسته تقسیم می‌شوند. برخی همراهان بیماران، والدین کودکی هستند که قرار است عمل شود یا همراهان بیماری هستند که به هر دلیل، توان برقراری ارتباط با پزشک ندارد. طبعا در چنین مواقعی تمام توضیحات و تبادل اطلاعات بین پزشک متخصص بیهوشی و همراه بیمار انجام می‌شود و دسته دوم بیمارانی که بزرگسال هستند و پزشک برای تکمیل اطلاعات خود و جواب دادن به سوالات بیمار با خود او صحبت خواهد کرد. در مورد نقش همراهان پس از انجام عمل جراحی و مراقبت‌های پس از بیهوشی باید به این نکته اشاره کنم که پزشک متخصص بیهوشی، جراح و متخصصان مرتبط با بیماری فرد، موارد لازمه پزشکی را به گروه پرستاری بخش بستری و مراقبت‌های پس از جراحی اعلام می‌کنند و حتی به صورت کتبی تمام این موارد در پرونده بیمار ثبت می‌شود.

این موارد شامل داروهای مصرفی، مواد غذایی، مدت زمان ناشتا بودن و غیره است که به صورت دقیق به گروه پرستاری اعلام خواهد شد. گاهی اوقات بیمار با توجه به شرایط بیماری و ابتلا به بیماری‌های دیگر از مشاوره پزشکان متخصص رشته‌های دیگر بهره‌مند خواهد شد که به نو به خود باید به تمام توصیه‌ها و تذکرات آن متخصصان نیز دقت و توجه کرد. همراهان بیمار موظف هستند برای کمک به بهبود سریع‌تر بیمار خود و کم کردن عوارض پس از بیهوشی و جراحی به تمام توصیه‌های پزشکان و پرستاران بخش توجه کنند و بدانند که جراحی‌های مختلف از نظر نوع داروی بیهوشی، میزان عمق بیهوشی و شرایط و وضعیت بیمار در اتاق عمل با یکدیگر متفاوت است. دستورات صادره برای مراقبت‌های پس از جراحی و بیهوشی برای بیماران یکسان نخواهد بود. همچنین بیماری که قبلا سابقه جراحی داشته است نباید شرایط جراحی بعدی را با جراحی قبلی خود دقیقاً یکسان بداند بلکه بایدبه دقت به دستورات و تذکرات پزشک و تیم مراقبت‌های پس از جراحی توجه کند.

▪ در صورت بروز حالات و علایم غیرطبیعی، همراهان بیمار چه وظیفه‌ای دارند؟

ـ در مورد عوارض پس از بیهوشی و جراحی، اگر بیمار در بخش آی‌سی‌یو باشد که همراهان تکلیف چندانی ندارند چون نمی‌توانند بیمار را همراهی کنند و بخش اصلی بار مسوولیت بیمار به دوش پزشک و تیم آی‌سی‌یو است. اما اگر بیمار در بخش‌های معمولی باشد، همراهان با دیدن هر حالت و وضعیت غیرطبیعی در بیمار خود، باید سریع‌تر پرستاران بخش را با خبر کنند تا با توجه به وضعیت بیمار و دستورات پزشک، تصمیم درست اتخاذ شود.

▪ مدت زمانی که بیمار بعد از عمل جراحی به هوش می‌آید، به چه عواملی بستگی دارد؟

ـ زمان به هوش آمدن بیماران با توجه به نوع جراحی‌ها تفاوت می‌کند. گاهی اوقات بیمار پس از انجام جراحی در اتاق عمل به هوش می‌آید و گاهی هم تا روز پس از جراحی نیز در حالت بیهوشی می‌ماند. مدت زمان بیهوشی و زمان به هوش آمدن بسته به شرایط بیمار، جراحی و نوع عمل انجام شده متفاوت است. گاهی اوقات در برخی از جراحی‌ها مثل اکثر موارد در جراحی های قلب باز یا برخی از موارد در جراحی اعصاب لازم است که بیمار تا مدتی پس از اتمام جراحی در بیهوشی به سر ببرد تا پزشکان و گروه درمانی در خارج از اتاق عمل برخی اعمال لازم را برای بیمار انجام دهند. این مدت زمان بیهوشی بودن بیمار نباید موجب نگرانی همراهان بیمار شود و بهتر است همراهان قبل و بعد از انجام عمل جراحی با پزشک متخصص بیهوشی یا متخصص جراح ملاقات کنند و این سوالات را از ایشان بپرسند تا اطلاعات تکمیلی را در این خصوص به دست آورند.

▪ گاهی اوقات می‌شنویم که یک جراح، بیماری را به علت عدم تحمل بیهوشی، جراحی نمی‌کند و به همراهان می‌گوید اگر جراحی شود، از عمل زنده بیرون نمی‌آید. برای این بیماران چه کار می‌توان کرد؟

ـ در مورد تمام اقدامات درمانی، با توجه به شرایط بیمار، شدت بیماری و نوع اقدام درمانی، باید پذیرفتن خطرات احتمالی بیهوشی و جراحی و بیهوشی و درنهایت، سنجیده شود که بیمار کدام یک را بهتر تحمل می‌کند و در کدام مورد احتمال حفظ حیات بیمار بیشتر است؟ گاهی اوقات، ادامه روند بیماری، جان بیمار را تهدید می‌کند و احتمال مرگ بیمار را افزایش می‌دهد و در این شرایط باید خطرات احتمالی بیهوشی و جراحی را پذیرفت و گاه هم ممکن است بیمار تحمل بی‌هوش شدن و جراحی را نداشته باشد. ضمن اینکه تیم درمانی با سنجیدن شرایط و با اتکا به دانش و تخصصی که دارند تلاش می‌کنند تا حد امکان از خطرات اقدام درمانی بکاهند.

▪ مدت زمان اثر داروهای بیهوشی چقدر است؟

ـ همان‌طور که دو نفر انسان در موارد مختلف مثل رنگ چشم، پوست، مو و طول قد و... با یکدیگر تفاوت دارند، اثر داروها در بدن نیز به مجموعه‌ای از عوامل مثل سن،‌ جنس، شرایط فیزیکی و ژنتیک فرد و عوامل متعدد دیگری بستگی دارد، یعنی پاسخ هر فرد به دارو با فرد دیگر متفاوت است. خوشبختانه بخش اعظم داروهای مورد استفاده در بیهوشی، با تنوع و کیفیت مناسب در کشور ما وجود دارد و بسیاری از این داروها در داخل کشور تولید می‌شود. به همین دلیل متخصصان بیهوشی می‌توانند با توجه به شرایط بیمار و نوع عمل جراحی، داروهای موثر با کمترین عوارض را برای بیماران انتخاب کنند. این موجب می‌شود که اکثریت قریب به اتفاق بیماران پس از جراحی در اتاق مراقبت‌های پس از جراحی به هوش بیایند. البته اثرات باقی‌مانده داروهای بیهوشی ممکن است به صورت حالات خواب‌آلودگی و بی‌دردی در بیماران از حدود چند دقیقه تا چند ساعت وجود خواهد داشت.

▪ پس داروهای بیهوشی انواع مختلفی دارد؟

ـ بله؛ اکثریت داروهای بیهوشی انواع استنشاقی و تزریقی دارد. هر کدام از داروهای بیهوشی، یک یا چند خواص از خواص چهارگانه را برای کامل شدن فرآیند بیهوشی دارا هستند. به همین دلیل معمولا برای انجام عمل بیهوشی، ترکیبی از داروهای مختلف استفاده می‌شود. در واقع این یکی از پیشرفت‌های مهم علم بیهوشی است که توانایی استفاده از چند داروی ترکیبی برای انجام عمل بیهوشی را دارد. به این ترتیب، با تنظیم مقدار داروهای مختلف، عوارض آنها در بیمار به حداقل خود می‌رسد. این باعث می‌شود که همان‌طور که از خواص خوب هر دارو استفاده می‌شود، عوارض آنها نیز در بیمار به حداقل برسد چون وقتی ما از ترکیب چند دارو استفاده می‌کنیم، نیازی به استفاده از دوز بالای داروها برای عمل بیهوشی نداریم و این موجب کم شدن عوارضی هر دارو می‌شود.

● خواص چهارگانه داروهای بیهوشی

بی‌هوشی یک اقدام هدف‌مند است که پزشک متخصص بی‌هوشی با استفاده از ترکیب برخی داروهای بی‌هوشی قصد ایجاد این چهار حالت را به صورت متوازن و کنترل شده در بدن بیمار دارد که عبارت است از:

۱) کاهش سطح هوشیاری در بیمار (بی‌هوشی)

۲) ایجاد حالت بی‌دردی: وقتی سطح هوشیاری بیمار کم می‌شود، گیرنده‌های احساس درد در بدن هنوز فعال است. به همین دلیل باید با استفاده از برخی از داروها حالت بی‌دردی را برای بیمار ایجاد کرد تا طی جراحی بتواند درد آن را تحمل کند.

۳) فراموشی لحظات حین جراحی: یعنی اینکه بیمار از زمان انجام جراحی، خاطره‌ای به یاد نیاورد.

۴) ایجاد حالت بی‌حرکتی در بیمار و شل کردن عضلات تا بیمار در حین انجام جراحی حرکت نکند و تکان نخورد: میزان متعادل و متوازن این داروها به صورت ترکیبی توسط پزشک بی‌هوشی، برای اعمال پروسه بی‌هوشی عمومی استفاده می‌شود.

الهه رضاییان

آشنایی با تخصص بیهوشی در گفتگو با دکتر علی دباغ دانشیار گروه بیهوشی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی