امام خمینی و تئوری نظام سیاسی

امام در آغاز اوج گیری نهضت در سال ۵۶ بدون ابهام, هدف قیام خویش را تشکیل حکومت اسلامی اعلام نمودند و در هر موقعیتی سعی در تشریح حکومت اسلامی و ویژگی های آن داشتند در تاریخ ۱۵ ۵ ۵۷ در پیام به مردم اصفهان طلیعه حکومت اسلامی را پیش بینی کردند و در پاسخ, به سخنرانی شاه فرمودند هر کس که سخنان او را شنیده باشد خوب می فهمد که شاه با طرح مسأله انتخابات می خواهد سیر اصلی حرکت اسلامی ایران را, که سرنگونی این دودمان است, تغییر دهد و ملت را اغفال نماید ولی دیگر دیر شده و طرح حکومت اسلامی در عمق مردم ایران ریشه رویانده است»

و در پیام به نهضت آزادی می‌فرمایند: دست در دست یکدیگر نهاده و در این امر حیاتی، که برچیده شدن رژیم پهلوی است، مبارزه و بدون مناقشات، ملت را به سوی هدف غایی، که ایجاد حکومت اسلامی است، هدایت نمایید.

از دیرباز مسأله «ولایت فقیه» در فقه شیعه مورد بحث بوده، اما کمتر کسی از فقیهان از دیدگاه حکومتی با یک نظام سیاسی به آن نگریسته است. هر چند از لابلای گفتار متأخران معاصر فقها به دست می‌آید که ولایت فقیه را همانند نظامی سیاسی می‌‌دانسته‌اند لکن به دلیل یأس از موفقیت از برپایی چنان نظامی هیچگاه جدی به نظریه‌پردازی درباره آن نپرداخته‌اند. مرحوم آیت‌الله شیخ محمدحسین نایینی در دوران مشروطیت کتابچه‌ای مستقل با عنوان «تنبیه الامه و تنزیه المله» برای اثبات مشروعیت مشروطیت نوشت و در آن کتاب به شکلی غیر مستقیم به اصول سیاسی و اجتماعی حکومت اسلامی نیز پرداخت. علامه نایینی در این کتاب به یأس از برپایی حکومت اسلامی اذعان می‌کند و حکومت مشروطه را گامی نزدیکتر به منافع می‌داند: «آنکه در این عصر غیبت که دست امت از دامان عصمت کوتاه و مقامو لایت و نیابت نواب عام در اقامه وظایف مذکور هم منصوب و انتزاعش غیر مقدور، ایا ارجاعش از نحوه اولی (استبداد مطلق) که ظلم زائد و غضب اندر غضب است به نحوه ثانیه (مشروطه) و تحدید استیلا، جوری بقدر ممکن واجب است و با آنکه مغصوبیت موجب سقوط این تکلیف است؟ ۱

علامه نایینی صراحتا هم به حکومت فقها تصریح دارد هم به غصبی بودن حکومت‌ها حتی مشروطه.

اولین نفر از فقیهان ، که جدا به تئوری پردازی حکومت اسلامی پرداخت و برای ایجاد آن سخت مجاهد کرد، امام خمینی (ره) است. معظم له این نظریه‌پردازی و تلاش برای ایجاد حکومت اسلامی را در پنج مرحله انجام داده‌اند:

۱) دوران دفاع از نظریه حکومت اسلامی

حضرت امام (ره) در کتاب کشف‌الاسرار، که آن را در دوران جوانی خود نگاشته‌اند، از ایجاد حکومت اسلامی شدیدا دفاع می‌کنند. امام (ره) در سرتاسر این کتاب می‌کوشد تا روشن کند که اسلام نظام سیاسی مستقلی دارد و در پاسخ به اینکه اسلام دارای تئوری حکومت نیست، می‌فرمایند «شما از کجا می‌گویید دین تکلیف حکومت را تعیین نکرده است؛ اگر تعیین نکرده بود پیغمبر اسلام چطور تشکیل حکومت کرد و ...» ۲

امام (ره) حتی بنیادهای اساسی حکومت اسلامی را در این کتاب بر می‌شمارد: «اساس حکومت اسلامی بر قوه تقنینیه و قوه قضاییه و قوه مجریه و بودجه بیت‌المال است ...» ۳ امام (ره) برای اینکه ثابت کنند طرح حکومت اسلامی یک کلیت بی‌برنامه نیست، ادله‌ای از کتاب و نست برای سازماندهی بسیج، ارتش، دادگستری و حتی ثبت اسناد می‌آورند و در مورد بودجه دولت به تشریح نظام مالیاتی حکومت اسلامی می‌پردازند: «یکی مالیات سالیانه و همیشگی است و آن در وقتی است که کشور در آرامش است ... دویم مالیات به طور فوق‌العاده است و آن در وقت انقلاب خارجی یا داخلی است. این مالیات که در این موقع گرفته می‌‌شود میزان محدودی ندارد و مالیات غیر محدود باید نامید آن را زیرا بسته به نظر دولت اسلامی است ...» ۴

جالب این است که ایشان حتی به چگونگی انتخاب رییس این حکومت هم می‌پردازد و تشکیل مجلس مؤسساتی از فقهای دیندار و عالم به احکام و عادل برای انتخاب رییس حکومت را پیشنهاد می‌دهد. ۵

گرچه این پیشنهاد تعریض به مجلسی است که رضا خان را به عنوان شاه انتخاب کرد ولی ایشان در پایان گفتارشان، آن را به عنوان یک طرح جدی مطرح می‌کنند.

۲) دوران آغاز مبارزه علیه استبداد و استعمار

حضرت امام در سال‌های ۴۳-۴۱ تلاش نمودند علیه استعمار و استبداد که رویکردی از آن بود به جهادی افشاگرانه قیام نمایند ولی کمتر نظریه جایگزینی حکومت اسلامی را به جای حکومت پهلوی طرح نمودند و تنها به صورت کلی ارشاراتی داشتند؛ از جمله اینکه کلیه احکام اسلام، سیاسی است یا اسلام عین سیاست است و روحانی باید سیاسی باشد و در یک مورد هم فرمودند: اگر بنا باشد حکومت اسلامی باشد اگر بنا باشد دیانت اسلام حکومت کند تمام ثغور اسلام حفظ می‌شود. ۶

شاید علت انتخاب این روش، جلوگیری از تبلیغات رژیم بود که روحانیت را به قدرت طلبی متهم می‌کرد.

۳) دوران تبیین حکومت اسلامی

امام برای اینکه اندیشه حکومت اسلامی را به صورتی زیربنایی مطرح و احیا کنند، پس از وقفه‌ای کوتاه، در سال ۴۸ در نجف اشرف در درس خارج به تشریح مبانی حکومت اسلامی پرداختند. و این برای اولین بار بود که در حوزه اندیشه فقه شیعی، ولایت فقیه با گرایش حکومتی و سیاسی در این حد وسیع، دقیق و همه جانبه مورد بحث قرار می‌گرفت. بی شک طرح حکومت اسلامی در حوزه نجف تأثیر همه جانبه‌ای در حوزه اسلام داشت به طوری که پس از کمتر از ۱۰ سال تأثیر عملی آن در کشور شیعی ایران تبلور یافت.

امام (ره) هدف اصلی از طرح حکومت اسلامی را ایجاد سرچشمه یک تفکر اعلام نمودند و از «نسل‌های حاضر و نسل‌های آینده» خواستند تا «در اطراف آن بحث و فکر نمایند» و مطالعه در پیدا کردن راه وصول به آن را نیز به نسل‌ها واگذار نمودند. ۷

۴) دوران گسترش تفکر حکومت اسلامی

امام در این دوره تلاش کرد تا اندیشه حکومت اسلامی را از محدوده نجف به خارج از مرزها سرایت دهد. ایشان در تمام نامه‌هایی که به دانشجویان مسلمان اروپا و آمریکا می‌نوشتند به آنها گوشزد می‌کردند که با توجه به تلاش استعمار برای مخدوش کردن حکومت اسلامی، مشکل است ما بتوانیم حکومت اسلامی و تشکیلات اساسی و سیاسی و اقتصادی و اجتماعی آن را به جوامع بشری حتی مسلمین بفهمانیم؛ پس باید کوشش نمایید تا طرز حکومت اسلامی و رفتار حکام اسلامی را با ملت‌های مسلمان به اطلاع دنیا برسانید. بر شما جوانان ارزنده اسلام که مایه امید مسلمین هستید لازم می‌باشد که ... برای پیاده کردن طرح حکومت اسلامی و بررسی مسائل آن اهتمام بیشتری به خرج دهید. ۸

امام در این پیام‌ها به دانشجویان خارج از کشور توصیه می‌کند تا علاوه بر مطالعه راه‌های رسیدن به حکومت اسلامی، برای بررسی مسائل آن نیز کوشش کنند به نظر می‌رسد امام (ره) اعتقاد داشته‌اند که تدوین چهارچوب حکومت اسلامی علاوه بر بررسی مبانی فقهی که قاعدتا باید در حوزه‌های علمیه می بایست تببیین می‌گردید، احتیاج به بحث‌های سیاسی و کارشناسی اجرایی هم دارد که باید توسط روشن‌فکران مذهبی و تحصیل کرده‌های علوم جدید بررسی می‌گردید.

امام در راستای گسترش اندیشه حکومت اسلامی در بیانات و پیام‌هایی که برای ملت ایران می‌فرستادند نیز از حکومت اسلامی سخنی به میان می‌آوردند. در بیاناتی که به مناسبت جشن‌های ۲۵۰۰ ساله در تاریخ ۶/۳/۵۰ ایراد نمودند با لحنی تأسف‌انگیز،‌ مشکلات موجد را ناشی از بر پا نشدن حکومت اسلامی دانستند، مصیبت سلب حکومت از حضرت امیر را اعظم مصائب و حتی بالاتر از عزای کربال دانستند و آنگاه فرمودند :«الان هم نمی‌دانند مردم که معنی اسلام چیست؟ حکومت اسلامی چیست؟» ۹

در تاریخ ۲۰/۶/۵۱ در یک پیام، خطاب به ملت ایران فرمودند «شما ای ملت ایران ای مسلمانان پاک طینت ... حکام اسلام و کیفیت حکومت اسلامی را تحقیق و نصب العین خود قرار دهید.» ۱۰

۵) دوران مبارزه برای ایجاد حکومت اسلامی

امام در آغاز اوج‌گیری نهضت در سال ۵۶ بدون ابهام، هدف قیام خویش را تشکیل حکومت اسلامی اعلام نمودند و در هر موقعیتی سعی در تشریح حکومت اسلامی و ویژگی‌های آن داشتند. در تاریخ ۱۵/۵/۵۷ در پیام به مردم اصفهان طلیعه حکومت اسلامی را پیش‌بینی کردند و در پاسخ، به سخنرانی شاه فرمودند: هر کس که سخنان او را شنیده باشد خوب می‌فهمد که شاه با طرح مسأله انتخابات می‌خواهد سیر اصلی حرکت اسلامی ایران را، که سرنگونی این دودمان است، تغییر دهد و ملت را اغفال نماید ولی دیگر دیر شده و طرح حکومت اسلامی را عروق مردم ایران ریشه رویانده است» ۱۱

و در پیام به نهضت آزادی می‌فرمایند: دست در دست یکدیگر نهاده و در این امر حیاتی، که برچیده شدن رژیم پهلوی است، مبارزه و بدون مناقشات، ملت را به سوی هدف غایی، که ایجاد حکومت اسلامی است، هدایت نمایید. ۱۲

۶) شیوه حکومت اسلامی

امام(ره) برای اولین مرتبه در تاریخ ۲۲/۷/۵۷ در مصاحبه با روزنامه‌ فیگارو در فرانسه اعلام نمود که سیستم حکومت اسلامی آرمانی وی یک سیستم جمهوری است.» ۱۳

چون جمهوری اسلامی برای غربیان یک سیستم ناآشنا بود،۱۴ سیل سؤالات توسط خبرنگاران اروپایی و آمریکایی درباره این نظام سیاسی شروع شد. از مهم‌ترین و اصلی‌ترین سؤالات خبرنگاران در مورد ماهیت و شکل آن بود و امام در هر مصاحبه‌ای گوشه‌ای از این ابهامات را توضیح می‌ادند و در آن مصاحبه‌ها به تشکیل مجلسی منتخب از نمایندگان مردم، مشارکت مردم در تصمیم‌گیری‌ها و ... اشاره می‌کردند، اما در تمام این مصاحبه‌ها شکل نهایی این حکومت را به تعیین مردم موکول می‌کردند و تنها شمایی کلی از این حکومت را، که به شکل دمکراسی هدایت شده است، برای خبرنگاران ترسیم می‌نمودند. ایشان در یک مصاحبه اعلام کردند شکل این حکومت در جهان دیده نمی‌شود و هیچ یک از خصوصیات اصولی آن در عربستان دیده نمی‌شود و به غربیان هشدار دادند که این رژیم تفکر خود ماست. ۱۵

آنگاه امام در چند نوبت فرمودند رژیم جمهوری اسلامی یک پیشنهاد است که به آراء عمومی رسما مراجعه خواهد شد. ۱۶

امام بعد از ورود به ایران، مهندس بازرگان را مأمور تشکیل کابینه موقت می‌کند. و یکی از وظایف او را انجام رفراندم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی برشمردند.

اقلیتی تلاش می‌کردند که حکومتی با ماهیت اسلام تشکیل نگردد و رژیم پیشنهادی، از محتوای اسلام بیگانه باشد؛ به همین منظور طرح‌هایی به نام رژیم جمهوری یا رژیم دمکراتیک اسلامی و ... پیشنهاد کردند و بنای اصرار را گذاشتند.

امام (ره)‌ با درایت مخصوص خود، که اهداف آنان را درک کرده بودند، در یک سخنرانی که طلاب را برای تبلیغات ترغیب می‌نمودند، فرمودند: دعوتکنند به اینکه رأی بدهند به جمهوری اسلامی این هم با همین کلمه نه یک حرف زیادتر و نه یک حرف کمتر برای اینکه الان شیاطین افتاده ا‌ند دنبال اینکه جمهوری محض همین جمهوری باشد، جمهوری دمکراتیک باشد». ۱۷

سرانجام امام به وعده‌ای که به امت خویش داده بود عمل کرد و مردم ایران با ۹۸% در تاریخ ۱۲/۱/۵۸ به نظام سیاسی پیشنهادی امامشان رأی مثبت دادند و امام بعد از تلاش بی‌وقفه به آرمان خویش، که همان تشکیل حکومت اسلامی بود، نایل آمد. از این پس دوران مبارزه امام را، حفظ حکومت اسلامی و تجربه آن باید نامگذاری کرد که خود احتیاج به یک بحث مستقل و جداگانه‌ دارد.

پژوهشگر: روح‌الله حسینیان

پی نوشت ها:

۱) تنبیه الامه و تنزیه المله یا حکومت از نظر اسلام ص ۴۲.

۲) کشف الاسرار ص ۲۳۷

۳) همان مأخد ص ۲۳۷

۴) همان مأخد ص ۲۵۵

۵) همان مأخذ ص ۱۸۵

۶) صحیفه نور ج ۱ ص ۹۰

۷) حکومت اسلامی ص۶۶

۸) صحیفه نور ج ۱ ص ۱۵۲ و ۱۶۱ و ۱۸۶

۹) همان مأخذ ج ۱ ص ۱۶۶

۱۰) همان مأخذ ج ۱ ص ۱۹۰

۱۱) همان مأخذ ج ۲ ص ۸۷

۱۲) همان مأخذ ج ۲ ص ۹۳

۱۳) همان مأخذ ج ۲ ص ۱۵۹

۱۴) قبلا فقط چند کشور از قبیل پاکستان و موریتانی ، جمهوری اسلامی را برای عنوان رسمی کشور خود انتخاب کرده بودند که در واقع اشاره به یک نظام خاص حکومتی نبود.

۱۵) صحیفه نور ج ۲ ص ۲۸۰

۱۶) همان مأخذ ج ۳ و ۱۶ و ۲۷و ۴۷ و ۵۲

۱۷) همان مأخذ ج ۵ ص ۱۴۷