حماسه های دینی و مذهبی ایران

حماسه دینی در ادبیات كشورمان از روزگار باستان تاكنون, راه درازی را پیموده است از «یادگار زریران» به عنوان نخستین اثر بازمانده از این گونه آثار به زبان پهلوی یاد می شود

حماسه دینی در ادبیات كشورمان از روزگار باستان تاكنون، راه درازی را پیموده است . از «یادگار زریران» به عنوان نخستین اثر بازمانده از این‏گونه آثار به زبان پهلوی یاد می‏شود . در دوران اسلامی، ایرانیان مسلمان بویژه شیعیان، در آثار منظوم فراوانی به شرح فضایل و مناقب بزرگان دین، بویژه شرح رشادت‏های امام علی (ع) در جنگ‏ها پرداخته‏اند . این‏گونه آثار كه گاه با عناصری از افسانه، تاریخ و اسطوره درهم آمیخته‏اند، فصل شورانگیزی از ادبیات كشورمان را رقم زده‏اند .

در این جستار، نویسنده با ارایه تعریفی از حماسه دینی، به سیر این‏گونه حماسه‏ها در تاریخ كشورمان پرداخته، ویژگی‏های برخی از حماسه‏های مهم دینی چون: خاوران‏نامه، حمله حیدری، صاحبقران‏نامه و مختارنامه را برشمرده است .

پیرایه مردان خدا حیدر كرار

آن هم نسب و هم‏نفس احمد مختار

آن حاجب بار در اسرار پیمبر

آن میر دلیر سپه دین جهاندار

«قوامی رازی»

حماسه نوعی از اشعار وصفی است كه مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی و مردانگی‏ها و افتخارات و بزرگی‏های قومی یا فردی باشد، به نحوی كه شامل مظاهر مختلف زندگی آنان گردد . (۱)

منظومه‏های حماسی از دیدگاه صاحبنظران به انواع مختلفی از جمله:

۱ ) منظومه‏های حماسی اساطیری و پهلوانیژ

۲ ) منظومه‏های حماسی تاریخی

۳ ) منظومه‏های حماسی دینی

۴ ) منظومه‏های حماسی مصنوع تقسیم شده است .» (۲)

حماسه دینی و مذهبی به توصیف قهرمانی‏های بزرگان و اولیای دینی هر قوم اختصاص دارد . این نوع حماسه به بیان مشكلات و جانفشانی قهرمانان و بزرگانی می‏پردازد، كه فداكاری آنها نقشی به‏سزا در تكوین و ریشه‏دار شدن دین و مذهب یك قوم ایفا كرده است .» (۳)

حماسه‏های دینی، یادگار مجاهدت گروهی برای حفظ دین و نبرد با معاندان و برانداختن آداب و رسومی است كه خلاف عقاید دینی تشخیص داده می‏شود . نخستین حماسه بازمانده از این دست در ایران، یادگار زریران (ayayadgare zareran) است كه متنی حماسی به زبان پهلوی است و شرح و وصف نبرد ایرانیان با خیونان (Hyaona) برای پاسبانی از دین زرتشت است . این داستان را، دقیقی به شعر درآورد و فردوسی هم آن را در شاهنامه گنجانده است و از تاریخ‏نویسان سده‏های چهارم تا ششم هجری، تنها ثعالبی به طور مشروح و با كمی اختلاف از این داستان یاد می‏كند . (۴) در واقع این حماسه مربوط به دوران آغازین دین زرتشت است كه بهترین دوران برای تشكیل حماسه‏های دینی بوده است .

پس از اسلام و رواج شعر فارسی، اكثر قریب به اتفاق شاعران فارسی زبان كه خود پرورده دین اسلام بودند، اشعار خود را در خدمت دفاع، تبلیغ و ترویج دین اسلام قرار دادند كه آغاز دواوین اشعار، تحمیدیه‏ها، نعت پیامبر و ائمه اطهار (ع) و خلفه بیانگر این موضوع است . در تاریخ شعر فارسی، اشعار دینی از شاعران مانند كسانی مروزی و ناصر خسرو آغاز شد و بعدا به وسیله شاعران شیعی مذهبی از قبیل: قوامی رازی؛ شاعران قرن ششم هجری و ابن حسام خوسفی؛ شاعر قرن نهم و محتشم كاشانی؛ شاعر قرن دهم تكمیل شد . پس از آن در تمام دوره صفویه و قاجاریه ادامه یافت این اشعار كه حماسه‏های دینی را هم باید در شمار آنها دانست، معمولا در ذكر مناقب یا مصائب اولیای دین وپیشروان تشیع سروده شده است . رواج این نوع شعر در دوره صفویه كه عهد تقویت مذهب تشیع و رسمی شدن آن در ایران است، كه از هر دوره دیگر بیشتر بوده و در دوره قاجاری نیز ازدواج نیفتاد . (۵)

همین نوع حماسه یا مفاخره مذهبی است كه در نهایت منجر به پدید آمدن گروهی به نام: «مناقبیان» یا مناقب خوانان شد كه به ذكر بزرگی و علو مقام پیشوایان خود، به ویژه در شیعه می‏پرداختند . از آثار شیعه در قرن ششم هجری معلوم می‏شود كه دسته‏ای خاص به نام مناقب خوانان یا مناقبیان ظاهرا از عهد آل بویه به بعد، در ایران سرگرم كار بودند . كار این دسته آن بوده كه مردم برگرد آنها اجتماع می‏كردند و به اشعاری كه مناقب خوانان در وصف ائمه اطهار (س) می‏خواندند، گوش فرا می‏دادند . همراه این مناقب، حكایاتی هم نقل می‏شد كه در آنها از شجاعت‏های علی‏بن ابیطالب (ع) سخن می‏رفت . این كار مقدمه ایجاد داستان‏های قهرمانی ومنظومه‏های حماسی دینی درباره مغازی علی‏بن ابیطالب (ع) و اولاد او شده و از این راه چند منظومه بدیع در ادبیات فارسی به وجود آمده كه همگی در بحر متقارب است، مانند: «خاوران نامه» ابن حسام و «حمله حیدری» با ذل و «حمله حیدری» راجی كرمانی و «خداوند نامه» فتحعلیخان صبای كاشانی و «اردیبهشت نامه» سروش اصفهانی و چند منظومه دیگر . .). (۶)

در باب امام اول شیعیان، میان شیعه داستان‏هایی به تدریج پدید آمده كه بعضی از آنها مبنی بر حوادث تاریخی یعنی جنگ‏های او در حیات محمدبن عبدالله (ص) و هنگام خلافت و شجاعت‏های وی است، به تدریج عناصر داستانی بر آنها افزوده شده است و برخی از این داستان‏ها به كلی دور از حقیقت تاریخی و افسانه محض است كه اندك اندك میان ملت ایران و براثر اخلاص شدید این قوم نسبت به حضرت علی (ع) و در آمدن او در صف پهلوانان ملی به وجود آمده است . مردم با توجه به عشق و علاقه شدیدی كه به مقام شامخ حضرت علی (ع) داشته‏اند، افسانه‏های زیادی درست كرده‏اند كه با واقعیت‏های تاریخی همخوانی ندارد و بیشتر برگرفته از روحیه شخصی افراد بوده كه به صورت روحیه جمعی درآمده است . یعنی افسانه و واقعیت به هم آمیخته شده است و نشان از روح جمعی یك امت دارد . مثلا افسانه نبرد و مسابقه حضرت علی (ع) با رستم و تفوق و برتری آن حضرت مشهور است: رستم با دو دست خود و تمام توان نمی‏تواند حضرت علی (ع) را از زمین جدا سازد . اما آن حضرت با انگشت بركمرگاه رستم می‏زند و به آسانی او را بلند می‏كند:

قوت بازوی او سطوت رستم ببرد

پنجه شیر افكنش فر غضنفر شكست

افسانه‏هایی این چنین در سراسر ایران (و شاید خارج از ایران) وجود دارد . در رودسر (گیلان) صخره‏ای است به نام پنجه علی (ع) . این صخره به گونه‏ای است كه هر آن ممكن است فرو ریزد . به گفته مردم، حضرت علی (ع) با دست مبارك خود، آن را نگاه داشته است .

این گونه حكایت‏ها، بازگو كننده این است كه اسطوره و افسانه می‏تواند از منطق زمان و مكان خارج باشد . به عبارت دیگر، افسانه و اسطوره بی‏مكان و بی‏زمان است . مواجهه حضرت علی (ع) با قباد و تهماسب، حكایت از زمان‏شكنی دارد، زیرا این دو شخصیت در زمان آن حضرت نمی‏زیستند و حضور حضرت علی (ع) در سرزمین‏های خاور (ایران، هند و . .). حكایت از بی‏مكانی است، چنین بی‏زمانی و بی‏مكانی در «خاوران نامه» دیده می‏شود . (۷)

«خاوران نامه» از حماسه‏های دینی قدیم شیعه است كه موضوع اصلی آن سفرها و حملات علی (ع) به سرزمین خاوران به همراهی مالك اشتر و ابوالمحجن و جنگ با قباد پادشاه خاورزمین و امرای دیگری مانند تهماسب شاه و جنگ با دیو و اژدها و امثال این وقایع . ناظم كتاب مدعی است كه موضوع منظومه خود را از یك كتاب تازی انتخاب كرده است و خود مستقیما دخالتی نداشته است . (۸)

در این كتاب، موضوعاتی همچون: مناقب، مراثی، ذكر سجایای اخلاقی پیامبر (ص) و معصومین (ع) گرامی داشت علم و عمل، نكوهش ریا و سالوس، بی‏اعتباری دنیا، عبرت از مرگ و ... آمده است .

«ابن حسام خوسفی» علاوه بر «خاوران نامه» دیوان اشعاری دارد كه در بخش دوم آن قصائد غرایی در نعت پیامبر اكرم (ص) و منقبت مولای متقیان علی (ع) و بیان فضایل ائمه اطهار سروده و شرح مصائبی است كه بر آن بزرگواران رفته است . این بخش، شامل ۳۸۳۳ بیت است . در میان شاعرانی كه به نشر فضایل و ترسیم سیمای درخشان مولا (ع) از بعد شجاعت، عدالت، سخاوت، ایثار و گذشت . علم، آگاهی، زهد و تقوا پرداخته‏اند و برخلاف شاعران مداح انتظار كوچكترین صله مادی نداشته‏اند، چهره ابن حسام این فرزانه زاهد، كه بیشترین بخش آثارش را به مدح علی (ع) و خاندان پاكش اختصاص داده، تلالو خاصی دارد . دفاع او از حقانیت مولا و فرزندان بزرگوارش تا آنجا بود كه معاندان و دشمنانش، نسبت كفر به او دادند . شاعر در قصیده‏ای، خود به این موضوع اشاره دارد:

گر نعت اهل بیت كفر است كافرم

هم آسمان گواه برین قول هم زمین

نسبت به كفر می‏كندم خصم خاكسار

حاشا چه كفر؟ كفر كدام و كدام دین؟!

آری حسود طعنه اگر می‏زند چه سود

بی تشتر مگس نبود نوش انگبین (۹)

● پی‏نوشت‏ها:

۱) حماسه سرایی در ایران، تألیف دكتر ذبیح‏الله صفا، ص ۳۱ .

۲) همان، ص ۵ .

۳) یادگار زریران، نخستین حماسه دینی، حسن امامی، مجله دانشكده ادبیات و علوم انسانی

۴)غررالیبر، حسن‏بن محمد ثعالبی، ترجمه سیدمحمد روحانی، ص ۱۷۰ .

۵) گنج سخن، ذبیح‏الله صفا . جلد اول، مقدمه، ص ۸۹ .

۶) همان، ص ۶۵ .

۷) اقعیت و اسطوره در شعر ابن‏حسام خوسفی، مجله دانشكده ادبیات و علوم انسانی بیرجند، صص ۵۴ - ۵۳ .

۸) حماسه‏سرایی در ایران . تألیف دكتر ذبیح‏الله صفا، ص ۳۷۷ .

۹) دیوان ابن‏حسام خوسفی، به اهتمام احمد احمدی بیرجندی و محمدتقی سالك، ص ۵۶ .

۱۰) شاهنامه فردوسی، به تصحیح ژول مول، ج اول، ص ۴۴ .

۱۱) حماسه‏سرایی در ایران، تألیف دكتر ذبیح‏الله صفا، ص ۳۸۰ .

۱۲) همان . ص ۳۸۵ .

۱۳) فهرست ریو . ج ۲ . ص ۷۱۹ به بعد .

---