نگاهی به عهدنامه آخال

زمانی که از قرارداد های ننگین و سنگینی که در دوران حکومت قاجار بر ایران تحمیل شد و بر اساس آن سرزمین های عمده ای از بدنه کشور جدا گشت، سخن به میان می آید بیشتر دو عهدنامه گلستان …

زمانی که از قرارداد های ننگین و سنگینی که در دوران حکومت قاجار بر ایران تحمیل شد و بر اساس آن سرزمین های عمده ای از بدنه کشور جدا گشت، سخن به میان می آید بیشتر دو عهدنامه گلستان و ترکمانچای به ذهن قریب می‏نماید اما این در حالی است که قراردادی بسیار سنگین تر در این دوره منعقد شده است که مناطق وسیعی از کشور را در سمت شمال شرق ایران به بیگانه بخشیده است. این قرارداد به پیمان آخال مشهور است.

پیمان آخال یا پیمان آخال ـ تکه، معاهده‌ای میان امپراتوری روسیه و ایران قاجار است که در ۲۱ سپتامبر ۱۸۸۱ (۱۲۹۹هـ.ق/۱۲۶۰هـ.ش) برای تعیین مرزهای دو کشور در مناطق ترکمن نشین شرق دریای خزر بسته شد. انعقاد این پیمان در شرایطی صورت گرفت که نیروهای روس که تا سال ۱۸۶۳ اطراف آرال، سمرقند و تاشکند را تصرف کرده‌بودند. در سال ۱۸۶۸ خان بخارا را نیز شکست دادند و حاکمیت خود را بر بخارا و سمرقند نیز تثبیت کردند و در سال‌های ۱۸۷۳ تا ۱۸۸۱ به فرماندهی میخائیل اسکوبلف، ایوان لازارف و کنستانتین کافمن علاوه بر اشغال خوارزم، ایلات ترکمن را نیز شکست داده بودند و سرزمین ترکمن‌های تَکه را با نام «سرزمین ماورای خزر» به خاک خود منضم کردند.

قرارداد آخال میان میرزا سعیدخان مؤتمن‌الملک انصاری، وزیر امور خارجه ایران و ایوان زینوویف، وزیرمختار روسیه در تهران منعقد شد. مشهور است که ناصرالدین شاه ناگزیر تن به امضای این قرارداد داد اما با این پیمان در واقع ناصرالدین شاه که هیچ گاه نتوانسته‌ بود ترکمن ‌ها را شکست دهد حکومت روسیه را بر این مناطق به رسمیت شناخت و ایران و روسیه برای اولین بار در ناحیه شرق دریای خزر با یکدیگر همسایه شدند.

پیمان آخال تأثیر دو گانه ‌ای بر ایران داشت. از طرفی ایران تا حدی از یورش ‌های ترکمن ‌ها رهایی می ‌یافت اما این امر به بهای گران از دست رفتن سرزمین ‌هایی به دست آمد که ناصرالدین شاه ادعای سلطنت بر آنها را داشت. همچنین خط مرزی کاملاً به ‌نفع روس ‌ها طراحی شده ‌بود. به گفته لرد کرزن «روس‌ ها در ضمن انعقاد قرارداد مرزی اولاً کوه های بلند مرتفع سرحدی را در مرز خودشان انداختند، سپس سرچشمه رودخانه ‌ها را نیز جزء خاک روسیه ثبت کردند که هر وقت اراده نمایند آب را از ده‌ های ایران قطع کنند و در نتیجه محصول خراسان را تباه سازند.»

قرارداد آخال از چهار فصل تشکیل شده بود: در فصل اول نقاط و محل عبور خط مرزی تعیین گردید و در فصل دوم پیش‌بینی شده بود که نمایندگان ایران و روسیه بر طبق فصل اول خط سرحد را به گونه‌ای شفاف ترسیم کنند و در مرزها علامتگذاری نمایند. همچنین این قرارداد پیوستهایی داشت که در آن وزارت امور خارجه درباره برخی از دره‌ ها و روستا ها و رودخانه ‌ها تعهداتی را پذیرفت.

اوج زورگویی روس ها و ناتوانی و انفعال حکومت قاجاریه را می‌توان در فصل چهارم این عهدنامه ملاحظه کرد. در فصل چهارم آمده است: «چون منبع رود فیروزه و منابع بعضی رود و انهاری که ایالت ماوراء بحر خزر متصله به سرحد ایران را مشروب می‌کند در خاک ایران واقع شده است، دولت علّیه [ایران] متعهد می‌شود که به هیچ وجه نگذارد از منبع الی محل خروج از خاک ایران در امتداد رود و انهار مزبوره قراء جدیدی تأسیس شده و به اراضی که بالفعل زراعت می‌شود توسعه داده شود و نیز برای اراضی که فعلاً در خاک ایران مزروع است بیش از آن مقداری که لازم است نگذارد آب استعمال کنند.»

پیمان آخال همچنین به ضرر ترکمن‌ها بود و با مصالح سنتی قوم ترکمن همخوانی نداشت. میان آنان مرز کشیده شده و در دو کشور قرار می‌گرفتند و اتحاد آنان به هم می‌خورد. یموت‌های ایران که بر اساس موافقت‌نامه دو دولت هر سال برای چراندن گله‌های خود به آن سوی مرز کوچ می‌کردند باید به هر دو دولت مالیات می‌دادند و این موضوع مقامات روسی و ایرانی را در جمع‌آوری مالیات دچار مشکل کرده‌بود. به گونه‏ای که به دنبال قتل ناصرالدین شاه، اوضاع ایران رو به وخامت بیشتر نهاد و ضعف حکومت مرکزی بیشتر نمایان شد که این امر خودسری ترکمانان مروی و آخالی مقیم اتک را باعث شد تا آنجا که از فرمانبرداری دولت ایران و پرداخت مالیات سرپیچی کردند.

ساناز علیمحمدی