مسابقه و رقابت دعوتگران راه خدا

درسی که از چگونگی طیّ طریق این داعی در مسافت طولانی ای که خداوند متعال آن را بیان فرموده است می آموزیم سرعت و رقابت در عمل است این فرموده ی خداوند یسعی حکایت از شتاب می کند چه بسیار فرق است بین شتابان با قدم زنان بین قوت با ضعف و بین همّت با سهل انگاری

درسی که از چگونگی طیّ طریق این داعی در مسافت طولانی‌ای که خداوند متعال آن را بیان فرموده است می‌آموزیم سرعت و رقابت در عمل است این فرموده‌ی خداوند (یسعی) حکایت از شتاب می‌کند چه بسیار فرق است بین شتابان با قدم‌زنان بین قوت با ضعف و بین همّت با سهل انگاری.

پس بر داعیان لازم است با تأمل در این خطاب خداوند که به حضرت یحیی (ع) فرمود: «‏یَا یَحْیَی خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّةٍ‏» ای یحیی! کتاب (تورات) را با قوّت و (قدرتِ هرچه تمام‌تر) برگیر (و با جدّ و جهدِ هرچه بیشتر بدان عمل کن). خود را مخاطب این ندا قرار دهند و با تمام قوت به پا خواسته و این کتاب را با تمامی اوامر و نواهی و نصایح بدون افراط و تفریط به انجام برسانند. داعی الی الله نباید نشانه‌های یأس و ضعف و سستی و عقبگرد در او ظاهر شود به گونه‌ای که اگر مشکلات او را احاطه کند و ظلمتها و تاریکی‌ها پرده سیاهش را بر او افکند و دوستان و یاران نزدیکش را از دست بدهد باز هم باید ثابت قدم و پابر جا بماند و زبان حالش این باشد: به خدا قسم تا زمانی که کوچکترین سلاحی در دست داشته باشیم از پای نخواهم نشست.

آری یک فرد ضعیف و ناتوان ناامید و شکست خورده چگونه می‌تواند بار دعوتی را به دوش بکشد که آسمانها و زمین و کوه‌ها از حمل آن ترسیدند؟! چنین کسی کی می‌تواند مقام رهبری بشریت و معلم انسانیت را داشته باشد؟!

رحمت خداوند بر آن داعی باد که قدرت، متانت و صلابت از خود نشان می‌دهد و در مقابل جراحتها صبور و آلام و خون و اندهش را از دیگران مخفی کند و با غلبه بر موانع موجود با تلاشی خستگی ناپذیر در این راه به پیش می‌رود.

پیامبر گرامی اسلام را ببینیم آنگاه که یارانش برای ادای مناسک عمره می‌رفتند و بعد از یک سفر طولانی و سخت و مشقت بار آثار ملال و خستگی در آن‌ها نمایان بود این مسأله بر پیامبر اکرم (ص) دشوار آمد که مشرکین مسلمانان را در حالت ضعف و سستی ببینند، پس خطاب به ایشان فرمود: خداوند آن شخص را که امروز از خودش قوت و قدرت نشان دهد مورد رحمت و لطف خود قرار دهد و خداوند متعال می‌فرماید:

(وَکَتَبْنَا لَهُ فِی الأَلْوَاحِ مِن کُلِّ شَیْءٍ مَّوْعِظَةً وَتَفْصِیلاً لِّکُلِّ شَیْءٍ فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ) اعراف/ ۱۴۵

«‏ و برای او در الواح (تورات) از هرچیز (که مورد نیاز بنی‌اسرائیل از نصائح و حِکَم و احکام حلال و حرام بود) نوشتیم، تا پند و اندرز (زندگی) و روشنگر همه چیز (در امر تکالیف دینی و وظائف شرعی ایشان) باشد. (بدو گفتیم : این) الواح را با تاب و توان برگیر (و با نشاط فراوان و تلاش بی‌امان، مانند دیگر پیغمبران أُولُوالعزم، در تبلیغ آنها دامن همّت به کمر بزن) ».

امام ابن قیم الجوزیه (رحمه الله) مقصود از این آیه را چنین روشن می‌کند: «یعنی با تلاش و جدیت و اراده‌ی محکم و استوار بگیر نه مانند کسی که در سستی و تردید است؛ منظور از عزم (صدق اراده) و جدّ (صداقت در عمل) و به کارگیری تلاش و کوشش در آن است و چه حکیمانه است سخن یپامبر (ص) آنگاه که فرمود: «المؤمن القوی خیر و أحبّ إلی الله من المؤمن الضعیف... » نزد خداوند مؤمن قوی بهتر و محبوبتر از مؤمن ضعیف است زیرا طبیعت و سرشت این دین همان طور که خداوند متعال از آن یاد کرده است: «‏ ِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً ‏» (مزمل/۵) «ما سخن (پر مسؤولیّت و پر دردسر و لبریز از تکالیف و وظائف) سنگینی را بر تو نازل خواهیم کرد (که قرآن است)»، ‏نیازمند به کارگیری انواع نیروهای مادی و معنوی است. نیروی بدنی چرا که تکالیف دین همچون نماز و روزه و حج و جهاد در راه خدا نیازمند چنین نیرویی است و نیز نیروی عقیده و ایمان... قدرت التزام و ثبات و قوت بذل و بخشش... قدرت در راه فدا شدن و فدا کردن... و خلاصه این که قدرت نفس و روح آن چنانکه همه‌ی این معانی عظیم در آن بگنجد... تا بعد از آن برای داعی امکان ورود به میدان مسابقه و رقابت بدون هیچ گونه تردید، سستی و عقبگردی امکان پذیر باشد.

خداوند تبارک و تعالی برای این که روح رقابت و تبعیت جویی در امور دینی را در مؤمنین ایجادکند در آیات بسیاری مؤمنین را بر این امر تشویق کرده است و می‌فرماید:

(وَسَارِعُواْ إِلَی مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ ‏) آل عمران/ ۱۳۳

«‏ و (با انجام اعمال شایسته و بایسته) به سوی آمرزش پروردگارتان، و بهشتی بشتابید و بر همدیگر پیشی گیرید که بهای آن (برای مثال، همچون بهای) آسمانها و زمین است‌ ؛ (و چنین چیز با ارزشی) برای پرهیزگاران تهیّه دیده شده است. ‏»

(سَابِقُوا إِلَی مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاء وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ) حدید/ ۲۱

« بر یکدیگر پیشی بگیرید برای رسیدن به آمرزش پروردگارتان و بهشتی که پهنای آن همسان پهنای آسمان و زمین است. برای کسانی آماده شده است که به خدا و پیغمبرانش ایمان داشته باشند.»

(وَلِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیهَا فَاسْتَبِقُواْ الْخَیْرَاتِ أَیْنَ مَا تَکُونُواْ یَأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعاً إِنَّ اللّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ‏) بقره/ ۱۴۸

«‏ هر ملّتی را جهتی است (که به هنگام نماز) بدانجا رو می‌کند. (ابراهیم و اسماعیل رو به کعبه، و بنی‌اسرائیل رو به صخره بیت‌المقدّس، و مسیحیان روبه مشرِق می‌کردند. لیکن سو و جهت همچون توحید و ایمان به رستاخیز و حساب و کتاب اخروی، از اصول و ارکان دین نیست. بلکه مانند تعداد رکعات نماز و مقدار واجب زکات، باید تسلیم وحی آسمانی بود). پس به سوی نیکیها بشتابید و در انواع خیرات بر یکدیگر سبقت بگیرید. هر جا که باشید خدا همگی شما را گرد می‌آورد (و به حساب همگان رسیدگی می‌کند و بلاد و جهات در امر دین بی‌ارزش است. بلکه خیرات و نیکیها ارزشمند است). خدا بر هر چیزی توانا است. »

و در جایی دیگر در بحث نعمتهای دائمی که برای ابرار آماده کرده است می‌فرماید:

(وَفِی ذَلِکَ فَلْیَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ) مطففین/ ۲۶

«مسابقه‌دهندگان باید برای به دست آوردن این (چنین شراب و سایر نعمتهای دیگر بهشت) با همدیگر مسابقه بدهند و بر یکدیگر پیشی بگیرند. »

و در جای دیگر هنگامی که خداوند متعال از رزق و زمین صحبت می‌کند می‌فرماید:

(هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِن رِّزْقِهِ وَإِلَیْهِ النُّشُورُ ‏) ملک/ ۱۵

«‏ او کسی است که زمین را رام شما گردانیده است. در اطراف و جوانب آن راه بروید، و از روزی خدا بخورید. زنده شدن دوباره در دست او است. ‏»

فامشوا، شامل معانی آرامش، طمأنینه بدون شتاب زدگی و سبقت جویی و رقابت و یا بدون ترس و خوف. و هنگامی که از آخرت صحبت به میان می‌آورد:

(وَمَنْ أَرَادَ الآخِرَةَ وَسَعَی لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِکَ کَانَ سَعْیُهُم مَّشْکُوراً ‏) اسراء/ ۱۹

«‏ و هر کس که (دنیای جاودانه) آخرت را بخواهد و برای (فراچنگ آوردن) آن، تلاش سزاوار آن را از خود نشان دهد، در حالی که مؤمن باشد، این چنین کسانی، تلاششان بی‌سپاس (و بی‌اجر) نمی‌ماند. ‏»

خداوند متعال در تعریف سابقین اول که در انجام امور خیر بر هم سبقت می‌جستند فرموده است:

(وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ ثُلَّةٌ مِّنَ الْأَوَّلِینَ وَقَلِیلٌ مِّنَ الْآخِرِینَ عَلَی سُرُرٍ مَّوْضُونَةٍ مُتَّکِئِینَ عَلَیْهَا مُتَقَابِلِینَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُّخَلَّدُونَ بِأَکْوَابٍ وَأَبَارِیقَ وَکَأْسٍ مِّن مَّعِینٍ لَا یُصَدَّعُونَ عَنْهَا وَلَا یُنزِفُونَ وَفَاکِهَةٍ مِّمَّا یَتَخَیَّرُونَ وَلَحْمِ طَیْرٍ مِّمَّا یَشْتَهُونَ وَحُورٌ عِینٌ کَأَمْثَالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ لَا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْواً وَلَا تَأْثِیماً إِلَّا قِیلاً سَلَاماً سَلَاماً ‏) واقعه/ ۲۶- ۱۰

«‏ و پیشتازانِ پیشگام! آنان، مقرّبان (درگاه یزدان) هستند. در میان باغهای پرنعمت بهشت جای دارند. گروه زیادی از پیشینیان (هر دینی، از زمره دسته سوم) هستند. و گروه اندکی از پسینیان (هر دینی، در میان دسته سوم) می‌باشند. اینان بر تختهای مرصّع و مطرّز می‌نشینند. روبروی هم بر آن تختها تکیه می‌زنند. نوجوانانی، همیشه نوجوان (برای خدمت بدیشان، پیرامونشان در آمد و رفت هستند و باده را) برای آنان می‌گردانند. (برای آنان به گردش درمی‌آورند) قدحها و کوزه‌ها و جامهائی از رودبار روان شراب را. از نوشیدن آن، نه سر درد می‌گیرند، و نه عقل و شعور خود را از دست می‌دهند. (نوجوانان بهشتی برای آنان می‌گردانند) هر نوع میوه‌ای را که برگزینند. و گوشت پرنده‌ای که بخواهند و آرزو کنند. و حوریان چشم درشت بهشتی دارند. همسان مروارید میان صدفند. (اینها بدیشان داده می‌شود) به پاداش کارهائی که می‌کرده‌اند. در میان باغهای بهشت، نه سخن یاوه می‌شنوند، و نه سخن گناه‌آلود. مگر سخن سلام! سلام! را. ‏»

خداوند متعال در این سوره کریمه در ابتدا از اصحاب میمنه و اصحاب مشئمه یاد می‌کند اما به هنگام ذکر پاداش آن‌ها سخن در مورد بیان جزای سابقین سابقین را مقدم می‌کند و در تکرار السابقون السابقون تأکیدی وجود دارد که دال بر تکریم آن‌هاست و این طرز بیان به صورتی شایسته و مؤثر در وجود مؤمن تأثیرگذار می‌باشد و جایگاه والایی را که خداوند برایشان آماده کرده است احساس می‌کند برای آن‌ها از تمام آن نعمت‌ها همین کافی است که در مقام مقربون از آن‌ها یاد شده است.

خداوند تبارک و تعالی خطاب به اصحاب رسول الله (ص) به خاطر سبقتشان در اسلام و جهاد در راه خدا می‌فرماید:

(لَا یَسْتَوِی مِنکُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُوْلَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِینَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَکُلّاً وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ) حدید/ ۱۰

« کسانی از شما که پیش از فتح (مکّه، به سپاه اسلام کمک کرده‌اند و از اموال خود) بخشیده‌اند و (در راه خدا) جنگیده‌اند، (با دیگران) برابر و یکسان نیستند. آنان درجه و مقامشان فراتر و برتر از درجه و مقام کسانی است که بعد از فتح (مکه، در راه اسلام) بذل و بخشش نموده‌اند و جنگیده‌اند. اما به هر حال، خداوند به همه، وعده پاداش نیکو می‌دهد، و او آگاه از هر آن چیزی است که می‌کنید.»

و در جایی دیگر می‌فرماید:

(إِنَّ الَّذِینَ هُم مِّنْ خَشْیَةِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ وَالَّذِینَ هُم بِآیَاتِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ وَالَّذِینَ هُم بِرَبِّهِمْ لَا یُشْرِکُونَ وَالَّذِینَ یُؤْتُونَ مَا آتَوا وَّقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَی رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ ‏) مؤمنون/ ۶۰- ۵۷

« کسانی که از خوف خدا در هراس هستند. آنانی که به آیات پروردگارشان ایمان دارند. افرادی که برای پروردگار خود انباز قرار نمی‌دهند (و کسی و چیزی را شریک او نمی‌کنند). اشخاصی که عطاء می‌کنند و می‌بخشند آنچه را که در توان دارند، در حالی که دلهایشان ترسان و هراسان است (از این که نکند صدقات و حسنات آنان پذیرفته نگردد) و به علّت این که به سوی خدایشان (برای حساب و کتاب) برمی‌گردند. ‏»

خدایا! آن‌ها را چه شده است و اینان چه کسانی هستند؟! « أُوْلَئِکَ یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ ‏» چنین کسانی (که صفات چهارگانه ایشان گذشت) در خیرات و حسنات (با دیگران) مسابقه سرعت می‌دهند و در انجام آنها (بر سایرین) پیشی می‌گیرند. ‏

در آیه‌ی دیگری خداوند متعال می‌فرماید:

(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ ‏) فاطر/ ۳۲

« (ما کتابهای پیشین را برای ملّتهای گذشته فرستادیم و) سپس کتاب (قرآن) را به بندگان برگزیده خود (یعنی امت محمّدی) عطاء کردیم. برخی از آنان به خویشتن ستم می‌کنند، و گروهی از ایشان میانه‌روند، و دسته‌ای از ایشان در پرتو توفیقات الهی در انجام نیکیها پیشتازند. این (سبقت در خیرات) واقعاً فضیلت بزرگی است. ‏»

با نظری گذرا در این آیه کریمه ملاحظه می‌کنیم کسانی که در اعمال خیر سبقت جسته و با هم رقابت می‌کنند عبارتند از:

۱) الْمُتَّقُونَ: پرهیزگاران

۲) الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَآیَاتِهِ رُسُلِهِ: کسانی که به خدا و آیات و پیامبرانش ایمان آوردند.

۳) المشْفِقُونَ مِّنْ خَشْیَةِ رَبِّهِم: کسانی که از پروردگارشان خوف دارند.

۴) أَصْحَابُ الْقُلُوبُ الوجلة: صاحبان قلبهای بیمناک

۵) المؤمنون بالرجوع ألی الله تعالی: کسانی که به بازگشت به سوی خداوند تبارک و تعالی ایمان کامل دارند.

۶) الذین لا یشرکون بالله: کسانی که برای خداوند شریک قائل نمی‌شوند.

این دلالت واضح و آشکاری است بر اینکه فقط آن‌ها در میدان دعوت الی الله در حال رقابت و سبقت جویی بودند و دیگران در خواب عمیقی فرو رفته بودند و به همین سبب رسول الله (ص) در آموزش مفاهیم مسابقه و رقابت برای صحابه و مؤمنین بعد از ایشان بسیار حریص بود.

پیامبر را بنگریم آنگاه که در خصوص سبقت جویان و رقابت کنندگان در اور خیر در حضور جمعی از صحابه از حضرت عمر پرسید: ای عمر چه چیزی برای خانواده ات گذاشته‌ای؟ حضرت عمر در حالی که نصفی از مالش را پیشاپیش پیامبر نهاده است. فرمود: نصفی از مال را برای خانواده گذاشته و نصف دیگر را صدقه می‌دهم. سپس رسول اکرم(ص) رو به حضرت ابوبکر کرد و فرمود: و تو ای ابوبکر چه چیز برای خانواده ات گذاشته‌ای؟ حضرت ابوبکر در حالی که صدقه و مالش را تقدیم پیامبر نمود گفت:« برای آنها خدا و رسولش را گذاشته ام». این جا بود که حضرت عمر به سبقت و فضل ابوبکر بر خودش یقین پیدا کرد.

پیامبر اکرم(ص) در ستایش از آن صحابی جلیل القدری که در استجابت درخواست پیامبر برای کمک به فقرا مقدار زیادی طعام و لباس تقدیم نمود و بعد از عمل این صحابی سایر اصحاب اقدام به بذل و بخشش مال و صدقه‌ی آن نمودند تا آنجا که خوراک و پوشاک زیادی در نزد پیامبر(ص) جمع شد. پیامبر(ص) با دیدن آن‌ها لا اله الا الله گفته و صورت مبارکش را رو به آن صحابی که در بذل و بخشش سبقت جسته بود نمود و خطاب به او فرمود:«من سن سنة فله اجرها و اجر من عمل بها». در جای دیگری که پیامبر(ص) شاهد کشتی بین دو نوجوانی بود که برای شرکت در جهاد با هم رقابت می‌کردند چرا که پیامبر(ص) فقط یکی از آن‌ها را به خاطر مهارت در تیراندازی انتخاب کرده بود و دیگری را از شرکت در جهاد منع فرموده بود و نوجوان دوم هم به این استناد می‌کرد که چون در کشتی می‌تواند اولی را بر زمین بزند باید او در جهاد شرکت کند، پیامبر(ص) به آن دو اجازه داد که برای گرفتن مجوز شرکت در جهاد با هم کشتی بگیرند و چون این بار دومی اولی را بر زمین زد به هر دوی آن‌ها اجازه‌ی شرکت در جهاد را داد.

برادر دعوتگر قبل از هر چیز بر تو لازم است زندگی نامه‌ی صحابه‌ی کرام و تابعین صالح رضوان الله تعالی علیهم را ورق بزنی تا مشاهد نمایی که زندگی آنها پر از نمونه‌های شگفت انگیزی است که در میدان‌های مسابقه و رقابت و نیز در همه‌ی زمینه‌ها از جمله بذل و بخشش، فداکاری، ایثار، شجاعت، کرم، حلم و دعوت الی الله و جهاد فی سبیل الله از همدیگر پیشی می‌گرفتند.

آگاه باش تا از آنچه که رسول خدا(ص) قصد داشت آن را در نفوس انسان‌ها نهادینه کند غافل نمانی آنجا که ما را مخاطب قرار می‌دهد و می‌فرماید:«در انجام اعمال صالح اقدام کنید زمانی فرا می‌رسد که فتنه‌ها همچون تاریکی شب همه جا را می‌گیرد و انسانی که صبح مؤمن بوده است به شب می‌رسد در حالی که کافر است و انسانی که شب مؤمن بوده است به صبح می‌رسد در حالی که کافر گشته است و دینشان را با کوچک ترین متاع دنیا می‌فروشند»

اسلام به این شیوه طرفداران خود را آن چنان قدرتی می‌بخشد که بتوانند از مشکلات زمان و مکان گذشته و اهداف مطلوب را تحقق بخشند. اسلام در پناه آرامش و سکینه درجات وسیعی را که برایش ترسیم کرده است به او می‌بخشد او با اسلام آغاز کرده و به احسان منتهی می‌شود و در این میان با حرکت بوسیله‌ی ایمان و تقوا نیروهایش را قوت بخشیده و همتش را استوار نموده است و روحش را جهت وصول به قله‌ای که مشتاقان این دین آرزویش را دارند به پیش می‌برد، احسان به درجه‌ای می‌رسد که در آن اکتشاف کامل و ابداع تام صورت می‌گیرد و منتج به ملاقاتی می‌شود که بین خدا و انسان هیچ حجابی وجود نخواهد داشت آری آن چنان خداوند متعال را عبادت کن که گویی تو او را می‌بینی و اگر نتوانستی خدا را ببینی مطمئن باش که خدا تو را می‌بیند.

«انسان‌ها اغلب آهسته به سوی اهدافشان قدم بر می‌دارند اما گاهی هم با شتاب حرکت می‌کنند ولی چه نیکوست کار کسانی ه دائماً و با سرعت و بدون درنگ در پی اهدافشان هستند اسلام نسل‌هایی را تربیت کرد که یاد گرفتند چگونه محاسبات مادی و ذهنی را در هم شکسته و از موانع گذشته و مسافت‌های طولانی را در هم نوردند.»

پس حرکت و عمل برای ما لازم و ضروری است بلکه فراتر از این باید در این راه با سرعت و رقابت به پیش رفت بنابراین باید قویاً و شدیداً از تأخیر و به عقب انداختن کارها پرهیز کرد که تو از آینده و پیش آمدهایت و چه بسا اجلت خبر نداری. «وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ مَاذَا تَکْسِبُ غَدًا» «وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ».

نویسنده: محمد عبدالله فرج الله

مترجم: حلیمه احمدی-زهرا محمودی