قرارداد اجتماعی در اندیشه لاک

نظریه «قرارداد اجتماعی» در اندیشه های متفکران غربی دارای جایگاه ممتاز و درخور توجهی می باشد. چرا که بسیاری از اصول و فرامین اخلاقی و نیز قواعد و استلزامات زندگی اجتماعی با استناد …

نظریه «قرارداد اجتماعی» در اندیشه های متفکران غربی دارای جایگاه ممتاز و درخور توجهی می باشد. چرا که بسیاری از اصول و فرامین اخلاقی و نیز قواعد و استلزامات زندگی اجتماعی با استناد به نظریه قرارداد اجتماعی توجیه پذیر و عقلانی تلقی می گردد. به عنوان نمونه در زمینه آزادی با استناد به چنین قراردادی، این گونه تبیین می گردد که مابین انسان ها یک قرارداد مفروضی وجود داردکه قرارداد اجتماعی نام گرفته و انسان ها برای بهره برداری از منافع زندگی جمعی، به ناچار، برخی از آزادی های خود را تحدید و کنترل می نمایند.

از این رو در توجیه مجازات دادن خاطیان نیز به این اصل اساسی استناد می گردد. اما واژه قرارداد و عهد در مخیله اندیشمندان غربی دارای حدود و ثغوری می باشد که توجه بدان می تواند زوایای پیدا و پنهان این نظریه را روشن تر نماید. در این راستا «جان لاک» در باورداشت ها و رهیافت‌های خود، مفهومی عام از قرارداد و عهد را به‌کار برده است. وی قرارداد را در معنایی غیررسمی و متداول در امور اجتماعی و نه صرفاً سیاسی به کار برده است. البته باید اذعان داشت که وی به مفهوم مضیق و اخص قرارداد نیز توجه داشته و آن را در ارتباط با موقعیت قانونی و رسمی و حقوق مدنی به کار برده است.

از منظر لاک، قرارداد دارای تبعات حقوقی و سیاسی می باشد. به عنوان نمونه قرارداد دارای اثر انتقال مالکیت بوده و موجب نقل ملکیت و قانونی و رسمی تلقی گشتن تصرف انسان ها می‌گردد. وی همچنین در رویکردهای خویش برای ایضاح نهادهای حقوقی و اجتماعی از مفاهیمی چون رضایت و توافق استفاده نموده است.

از نظر لاک صرف قرارداد بدون رضایت دارای اعتبار و ارزش نبوده و از این روی با توافق قلبی، مبنای مالکیت و کار و کوشش شکل می گیرد. همچنین لاک بر این عقیده است که بسیاری از امور را نمی توان در سنجه رضایت و توافقات مورد بررسی قرار داد. به عنوان نمونه وی الغای حقوق انسانی را توسط قرارداد و رضایت، قانونی و رسمی قلمداد نمی نماید.

در عرصه سیاسی، لاک معتقد است که تراضی مردم در پذیرش حکومت های ابتدایی، نوعی عهد و مفهومی از معنای عام قرارداد بوده است. اما در روابط پیچیده اجتماعی، معنای خاص قرارداد می‌بایست مورد توجه قرار گیرد. بنابراین از منظر وی در اجتماع سیاسی، حاکمیت افراد می بایست در سطح پیچیده ترِ قرارداد، نضج یابد. جامعه‌ای که لاک انسان را در آن ترسیم می نماید، به نحوی تشکیل یافته است که هر فردی در اوج قدرت قرار گرفته و از سویی دیگر نیز وجهه فردگرایی وی نیز تعدیل یافته و تحت قرارداد اجتماعی انسجام یافته است.

یعنی رضایت ضمنی و مشارکت عمومی، ضامن تضمین اهداف قرارداد اجتماعی خواهد بود. لذا وی قرارداد اجتماعی را تعدیل کننده و هماهنگ سازنده اهداف فردی و اهداف ملی قلمداد می نماید که اکثریت افراد جامعه به پذیرش و مقبولیت آن تن در داده‌اند.

بنابراین مبانی اندیشه سیاسی لاک بر تفکر اکثریتی و تدابیر جمعی مبتنی است. لاک وجود محدودیت های سنجیده و کارآمد را مورد تقویت جنبه های اجتماعی زندگی بشر تلقی می نماید. زندگی‌ای که در آن فردیت فرد، مطیع و متبوع آرمان های سیاسی و اجتماعی است که خود تحت لوای قرارداد مفروض و انتزاعی اجتماعی مورد پذیرش قرار داده است.

البته باید خاطر نشان نمود که اصرار بر وجود قرارداد اجتماعی در اندیشه های غربی دیدگاهی افراطی به خود گرفته و در اغلب موارد نیز موجب بهره برداری‌های مغرضانه سیاسی و منفعت طلبی های جاه‌طلبانه اقتصادی گردیده است. چرا که مشروعیت‌بخشی به بسیاری از برداشت های شخصی از مفهوم قرارداد اجتماعی و حدود و ثغور آن و تحمیل عامدانه برخی از محدودیت های فردی با استناد به قرارداد اجتماعی، تجربه ای تلخ در زندگی غربی بوده است.

حجت الله رضویان