دیدار با کوه سرگردان

در سیاهیِ فضای بی کران, صخره ۵۰۰ متری سرگردانی هدف کاوش های بشر است سیارک کوچک ایتوکاوا, در دستهِ سیارک های نزدیک به زمین, موضوع مأموریت فضاپیمای ژاپنی هایابوسا بوده است صدها تصویر و داده های ارسال شده از فضاپیما تحولی در شناخت سیارک ها ایجاد کرده است, درحالی که مهمترین بخش مأموریت, که بازگرداندن نمونه ماده سطح سیارک به زمین است, در هاله ای از ابهام قرار دارد

در سیاهیِ فضای بی‌کران، صخره ۵۰۰ متری سرگردانی هدف کاوش‌های بشر است. سیارک کوچک ایتوکاوا، در دستهِ سیارک‌های نزدیک به‌زمین، موضوع مأموریت فضاپیمای ژاپنی هایابوسا بوده است. صدها تصویر و داده‌های ارسال شده از فضاپیما تحولی در شناخت سیارک‌ها ایجاد کرده است، درحالی که مهمترین بخش مأموریت، که بازگرداندن نمونه ماده سطح سیارک به‌زمین است، در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

در نخستین شب ژانویه سال ۱۸۰۱ جوزِپه پیاتزی، ایتالیایی جرمی را در آسمان یافت که ابتدا یک دنباله‌دار کوچک به‌نظر می‌رسید ولی زمانی که مدار آن به‌درستی تعیین گردید، مشخص شد که سیارهِ بسیار کوچکی است. این خُرده‌سیاره سِرِس نامیده شد. تا چند سال بعد سه سیارک جدید دیگر کشف شدند و تا پایان آن قرن صدها عدد از آنها شناسایی شد. تا به‌امروز تعداد سیارک‌های فهرست شده به‌هزاران عدد رسیده است و هنوز اکتشاف آنها ادامه دارد. تصور می‌شود که شمار سیارک‌هایی به‌پهنای بیش از یک کیلومتر حدود یک میلیون عدد باشد. اما اغلب این سیارک‌ها چنان کوچک‌اند که هنوز از زمین دیده نمی‌شوند.

کمربند سیارک‌ها شامل خُرده‌سیاره‌های سنگی و فلزی است که در محدوده‌ای بین ۱/۲ تا ۳/۳ واحد نجومی (‌AU، فاصلهِ متوسط زمین از خورشید) به دور خورشید می‌گردند. این اجرام به‌قدری کوچک هستند که نمی‌توان آنها را سیاره نامید. سیارک‌ها ابعادی از ۹۵۰ کیلومتر برای سرس تا چند سانتیمتر برای خرده‌سنگ‌های ریز دارند. همچنین بی‌شمار ذرات غبار باقی‌مانده از پیدایش منظومهِ شمسی یا جدا شده از سطح سیارک‌ها، براثر برخورد میان خُرده‌سیاره‌ها، در منظومهِ شمسی پراکنده‌اند. شمار سیارک‌های کوچک‌تر بسیار بیشتر است و شمار سیارک‌های بزرگتر از ۳۰۰ کیلومتر از شمار انگشتان یک دست کمتر است. اغلب سیارک‌های کوچک‌تر به‌دلیل جرم کم و چند پاره بودن شکل نامنظم و سیب‌زمینی‌مانندی با چهره‌ای آبله‌رو از برخوردهای پیاپی و سطحی پُرغبار دارند.

بررسی مستقیم سیارک‌ها از روی زمین به‌دو روش اصلی صورت می‌گیرد:

۱- رصد مستقیم با تلسکوپ‌های بزرگ به‌منظور بررسی مداری، درخشندگی، طیف و شکل ظاهری آنها. همچنین رصدهای آماتوری از اختفای ستاره‌های زمینه در پشت سیارک‌ها داده‌های دقیقی از اندازه و حتی توپوگرافی سیارک‌ها در اختیار می‌گذارد.

۲- ارسال امواج راداری به‌سطح سیارک‌ها و بررسی بازتاب آنها به‌منظور شناخت مواد سطحی و شکل توپوگرافی سیارک.

باوجود داده‌های فراوانی که از روی زمین حاصل شده، کماکان دقیق‌ترین و جذاب‌ترین راه بررسی سیارک‌ها، کاوش‌های فضایی و ملاقات با این سیب‌زمینی‌های کیهانی است. نخستین سیارکی که از نزدیک بررسی شد گاسپرا بود که در فهرست سیارک‌های کشف شده شماره ۹۵۱ را به خود اختصاص داده است. فضاپیمای گالیله در راه رسیدن به‌مشتری این سیارک را در مهر ۱۳۷۰ از نزدیک رصد کرد. دو سال بعد گالیله با سیارک آیدا به‌شماره ۲۴۳ ملاقات کرد. بزرگترین کشف گالیله در کاوش‌های سیارکی، یعنی پیدا کردن قمر کوچکی برای آیدا، نیز در همین زمان انجام شد.

نخستین تلاش بشر برای فرود بر سطح یک سیارک در بهمن ۱۳۷۹ اتفاق افتاد. فضاپیمای نییِر در سرِ راه، نخست به‌ملاقات سیارک ماتیل­دا رفت و سپس به‌هدف اصلی، یعنی اِروس، رسید. این فضاپیما که به‌مدت یک سال با اِروس پرواز می‌کرد، علاوه‌بر عکس‌های فراوانی که از این سیارک به‌زمین ارسال کرد، توانست در هنگام فرود بر سطح آن پیوسته عکس‌هایی از فاصلهِ بسیار نزدیک از سطح اروس به‌زمین بفرستد. سیارک کوچک ۸۹۹۱۳۶‌SF نیز یکی از سیارک‌های شناخته شده‌ای است که مدار حرکت آن، مدار زمین به دور خورشید را قطع می‌کند. این سیارک را گروه پژوهشی LINEAR (طرح جستجوی سیارک‌های نزدیک به‌زمین در مرکز تحقیقات لینکلن) در۲۶ سپتامبر ۱۹۹۸ کشف کرد.

بیضی مدار این سیارک از بیضی مدار زمین بزرگتر است اما موقعیت این دو مدار در فضا به‌گونه‌ای است که مدار سیارک مدار زمین را قطع می‌کند زیرا کشیدگی مدار سیارک بیشتر است و در هنگام حضیض یا نزدیک‌ترین فاصله از خورشید به‌درون مدار زمین می‌آید. فاصله این سیارک از خورشید در حضیض به ۹۵/۰ و در اوج به ۶۹/۱ واحد نجومی می‌رسد و در مدت ۵۵۶ روز خورشید را دور می‌زند. به‌دلیل موقعیت مداری‌اش در گروه سیارک‌های آپولو است. خوشبختانه تا زمانی که دقت داده‌های ما اجازهِ پیش‌بینی دقیق را می‌دهد سیارک ایتوکاوا هیچ خطری برای زمین نخواهد داشت. مؤسسه علوم فضا و فضانوردی ژاپن(ISAS) طرحی برای بررسی نزدیک این سیارک تهیه کرد و فضاپیمایی بدون سرنشین به‌نام هایابوسا طراحی شد که قرار بود بعد از رسیدن به‌سیارک و بررسی آن از نزدیک بر سطح سیارک فرود بیاید و نمونه‌هایی از سطح بردارد و سپس برای نخستین‌بار در تاریخ فضانوردی نمونه‌های سیارک به‌زمین بازگردد.

شهرام یزدان‌پناه‌