ساکت باش و نگاه کن

نگاهی به معادلات چند وجهی ژئوپلیتیک در طرح نابوکو

نیاز روز افزون اروپا به انرژی و نیز مشکلات چند زمستان اخیر در انتقال گاز روسیه به این قاره، اتحادیه اروپا را برآن داشته است که سمت متنوع‎سازی طرف‎های فروش گاز به خود پیش برود و امکان استفاده سیاسی از ابزار گاز علیه اروپا را از روسیه بگیرد. در میان طرح‎هایی که برای صادرات انرژی به اروپا وجود دارد، طرح خط لوله نابوکو که قرار است سالانه نزدیک به ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز حوزه دریای خزر و جنوب آن را از مسیر ترکیه به مرکز اروپا یعنی اتریش منتقل کند، علی‎رغم همه مشکلاتش نسبت به طرح‎هایی نظیر طرح جریان جنوبی و خط لوله پارسی که به‎عنوان بدیل نابوکو مطرح می‎شود، از حمایت سیاسی و امکان عملی بیشتری برخوردار است. جدی‎تر شدن این طرح، آن را از یک موضوع اقتصادی فراتر برده و موجب مباحثی پیرامون ابعاد سیاسی و بین‎المللی آن شده است. مروری بر این مباحث، نشان می‎دهد که آن‎چه باعث تعلل در اجرای طرح نابوکو که نزدیک به هشت تا نه میلیارد دلار هزینه برمی‎دارد، شده، حل معادله‎ای چندوجهی است که پیرامون تأثیرات ژئوپلتیک آن بر تحولات منطقه‎ای شکل گرفته است.

مناقشه اصلی در نابوکو، بین اروپا و روسیه است. اروپا - قاره‎ای که تشنه انرژی است - خود را در مقابل روسیه‎ای می‎بیند که عرضه‎کننده انحصاری انرژی به آن قاره است و در شرایط حساس از ابزار قطع گاز استفاده می‎کند و طعم تلخ یخ‎زدگی را به کام سیاست‎مداران اروپایی می‎چشاند. روسیه در سال‎های اخیر دولت اوکراین را به اهمال در انتقال گاز و نپرداختن بدهی‎ها متهم کرده است و با این توجیه به مناقشه گازی با اروپا ادامه می‎دهد. اولین بازنده اجرای طرح نابوکو اوکراین است. با اجرای این طرح یا حتی طرح‎های دیگر، اوکراین از مسیر انتقال گاز اروپا حذف می‎شود. به این ترتیب، جایگاه این کشور غرب‎گرای اروپای شرقی در معادلات ژئوپلیتیک تنزل می‎یابد. با رفع نیاز اروپا از اوکراین، به عنوان مسیر انتقال گاز، حتی ممکن است در مراحل پیوستن این کشور به ناتو - محور مناقشه دایمی روسیه و اوکراین - تعلل یا وقفه پیش آید.

● جریان جنوبی ادامه دارد

روسیه هرچند تمایل دارد که اوکراین را از مسیر انتقال گاز حذف کند، اما این بدان معنی نیست که خواستار اجرای طرح نابوکو باشد. مسکو به‎طور جد به دنبال اجرای خط لوله «جریان جنوبی» است که هم ادامه انحصار صادرات گاز به اروپا را برای خود تضمین کند و هم اوکراین را از دایره توجه غرب خارج سازد. روسیه البته در این مسیر با این‎که در سیاست اعلامی، مخالفتی با طرح نابوکو ابراز نمی‎دارد، ولی در سیاست اعمالی به هرنوع کارشکنی دست می‎زند تا اجرای این طرح را با موانعی مواجه کند. این کشور با اعمال فشار بر ترکمنستان و قزاقستان آن‎ها را از مشارکت در این طرح باز داشته است. روسیه قراردادهای بلند مدتی با ترکمنستان برای خرید گاز دارد که از آن طریق انرژی مناطق شرقی خود را تأمین می‎کند. آذربایجان نیز اگرچه رسما هنوز از طرح نابوکو کنار نکشیده ولی با برخورد غیر فعال با این طرح به دنبال گرفتن امتیازاتی از روسیه - به ویژه در مورد قره‎باغ – است تا کلا با این طرح وداع کند.

● اعزام مرد دیپلماسی انرژی به خزر

اما آمریکا هم با معرفی ریچارد مورنینگ استار، به‎عنوان نماینده خود در مذاکرات نابوکو، سعی در ورود به مسئله دارد. مورنینگ استار از دیپلمات‎های کارکشته ایالات متحده است که در دولت بیل کلینتون به مرد دیپلماسی انرژی مشهور بود. او سعی دارد با کاهش وابستگی اروپا به انرژی روسیه، قدرت مانور کرملین در حوزه اوراسیا را محدود کند. از سوی دیگر، آمریکا قصد دارد با اتصال گاز شمال عراق به مسیر نابوکو اروپا، اولا به ابزار جدید برای کنترل تکروی‎های احتمالی این قاره، دست پیدا کند و ثانیا بتواند با فروش گاز عراق، تعهدات مالی خود از عراق را وصول کند. پیوستن گاز مصر به این طرح در مراحل بعدی هم می‎تواند به ارتقای موقعیت این هم‎پیمان منطقه‎ای آمریکا کمک کند.

مهمترین برنده اجرای نابوکو را باید در بین دولت‎هایی دید که بیشترین پی‎گیری را برای به اجرا درآمدن آن دارند. ترکیه کشوری است که می‎تواند به بیشترین منفعت در طرح نابوکو دست یابد. در کنار منافع اقتصادی‎ای که ترانزیت گاز برای این کشور به همراه دارد، وابستگی اروپا به انرژی عبور یافته از مسیر ترکیه، می‎تواند آنکارا را یک گام دیگر در پیوستن به اتحادیه اروپا جلو ببرد.

● چرا غربی‎ها روی ایران حساس هستند؟

اما در معادله چند مجهولی ژئوپلیتیک نابوکو، پیچیده‎ترین نقش مربوط به ایران است. خط لوله نابوکو بدون گاز ایران، یک طرح ابتر و غیر اقتصادی است. تا زمان دولت جورج بوش، آمریکا مخالف جدی پیوستن ایران به طرح نابوکو بود، اما به یکباره با استقرار دولت اوباما، آمریکا به مخالفتش با حضور ایران در این طرح پایان داد و حتی مورنینگ استار اعلام کرد که پیوستن ایران به طرح نابوکو می‎تواند نقطه آغاز مذاکرات ایران و آمریکا باشد. با این همه، در اروپا هنوز نسبت به پیوستن ایران به مذاکرات نابوکو، اجماع وجود ندارد و در مذاکرات اروپایی از ایران دعوت به‎عمل نمی‎آید. اجرای این طرح می‎تواند چند مزیت برای ایران ایجاد کند: اولین مزیت، منفعت اقتصادی طرح است که می‎تواند هم سود‎آوری زیادی برای کشور داشته باشد و هم منابع جدیدی برای سرمایه‎گذاری در صنایع نفت و گاز به کشور سرازیر کند. مزیت دوم این طرح، عبور رسمی از تحریم‎ها علیه ایران است. نقش دادن اروپا به ایران در نابوکو و همچنین چراغ‎سبز واشنگتن، نشانه رسمی عبور از تحریم‎ها علیه کشورمان است. مزیت سوم این طرح، می‎تواند یک مزیت راه‎بردی باشد. قرارگرفتن ابزار انرژی در دست ایران، موضوعی است که اتفاقا غربی‎ها هم نسبت به آن حساس هستند.

البته اجرای این طرح با چالش‎هایی هم در مورد ایران مواجه است. مهمترین مسئله در این مورد، ایجاد چالش در روابط جمهوری اسلامی ایران و روسیه است که این روابط در حال حاضر در سطح راه‎بردی قرار دارد. روسیه می‎تواند در این شرایط نسبت به ادامه همکاری‎های نظامی، هسته‎ای و حتی سیاسی با ایران تردید پیدا کند که در بسیاری از مواقع این موضوع می‎تواند به منافع ملی ما ضربه بزند. همچنین طرح‎های بلند‎مدت همکاری ایران و روسیه مثل طرح اوپک گازی ممکن است به محاق برود.

با این همه، یک مدیریت صحنه درست، می‎تواند چه در صورت اجرا شدن و چه اجرا نشدن طرح نابوکو، منافعی را برای کشورمان به‎همراه داشته باشد.

در این شرایط است که سکوت می‎تواند به‎ منافع ملی ما کمک کند. با اجرای این طرح منافعی برای کشور تأمین می‎شود که ذکر آن رفت، اما اجرا نشدن آن هم می‎تواند به ابزاری برای چانه‎زنی‎های مسکو در مورد مسایل فی‎مابین تبدیل شود که باز هم باعث تأمین منافع دیگری برای کشور می‎شود.

سکوت و نظاره‎گری دقیق مذاکرات نابوکو و بازیگران آن، می‎تواند این معادله چند وجهی را به نفع ما پایان دهد.

نویسنده: ابوالفضل - عموئی

منبع: هفته نامه - پنجره - ۱۳۸۸ - شماره ۳