نگاهی بر کتاب سید رضی موسوم به نهج البلاغه گردآورنده سخنان امام علی ع

مقاله نگاهی کوتاه دارد به سید رضی گردآورنده سخنان امام علی ع و چالش های وی در گردآوری منابع و روایاتی که در طول ۵ نسل دست به دست گشته است تا به وی برسد

در میان نسل جوان و بسیاری از میانسالان ایران کتاب سید رضی به اشتباه کتاب امام علی (ع) نامیده می شود که شماری چنین پنداشته اند نویسنده کتاب امام هستند و مهمتر آنکه این دسته از دوستداران، اطلاعاتی ازروش گردآوری روایات و برخی از ابهامات پیرامون این اثر تاریخی را نیز نمی دانند و با قطعیت درباره همه مطالب این کتاب سخن می رانند. این نگاشته، نگاهی کوتاه به نویسنده کتاب نهج البلاغه و همچنین برخی چالش هایی که سید رضی در برابر تحریفات داشته ، می پردازد.

سید رضی گردآورنده و نویسنده کتاب نهج البلاغه است ۳۵۰ سال پس از وفات امام این کتاب رانگاشت.

بیایید به اصل منبع مراجعه کنیم و ببینیم شریف رضی نویسنده کتاب خود درباره اثر و کوششی که داشته چگونه قضاوت می کند. بنابراین پیش از محتوای کتاب ،خوشبختانه خود نویسنده سید رضی که در ادبیات عرب استاد و در هنر فصاحت و بلاغت زبانزد روزگار خود و فقیه ثقه بوده مقدمه ای بر کتاب گذاشته که بی نهایت ارزشمند و سند معتبری برای نقد اثروی است. به طوریکه مسائل را حتی برای خواننده امروزی روشن می کند و به قول علما بین است .

محمد بن ابی احمد، کنیه اش ابوالحسن و ملقب به رضی و مشهور به سید رضی و شریف رضی در سال ۳۵۹ ه ق در بغداد بدنیا آمد. بقولی پنج نسل قبلش به موسی بن جعفر می رسد . وی از فقهای شیعه بود. در اواخر عمر کوتاه خود یعنی سنه ۴۰۰ کتاب نهج البلاغه را نوشت و شش سال بعد هم در گذشت. در مقدمه کتاب خود (بنقل از کتابخانه دیجیتالی تبیان ) چنین می گوید:

"پس از گردآوردن خصایص امیر مومنان علیه السلام - در اثر مشکلات و حوادث روزگار از اتمام کتاب باز ماندم . من آن کتاب را به باب ها و فصل های مختلفی تقسیم کرده بودم . در پایان آن، فصلی متضمن سخنان جالب امام ... آورده شد. برخی از دوستان ، از جنبه های گوناگون آن را جالب و شگفت انگیز دانستند و از من خواستند کتابی تالیف کنم که سخنان برگزیده ی امیر مومنان علیه السلام -در جمیع فنون و بخش های مختلف ، از خطبه ها ، نامه ها ، مواعظ و ادب در آن گرد آید".(۱)

بنابراین همانگونه که سید رضی در متن بالا نقل می کند او گردآورنده و نویسنده کتاب است. اما درباره جزییات و نحوه گردآوری اقوال امام و سخنان و خطبه های وی ، شریف رضی جزییات بیشتری را برای ما بر جای گذاشته که قابل تامل و نقد است .

شریف رضی در پایان مقدمه خود به نقایص کارش در جمع آوری اقوال و مدارک صادقانه اشارات صریحی داردو می نویسد :

"اگر در اثنای سخنان انتخاب شده ، لفظ مردد و یا معنی مکرری آمده است ، عذر من در این باره این است که در روایات مربوط به سخنان امام علیه السلام - اختلاف است".(۲)

سید رضی در ادامه خیلی کوتاه توضیح می دهد که چه دشواری هایی در گردآوری اقوال امام داشته است.هنگامی که از اختلاف نقل قول ها در میان راویان ، سخن می گوید نمونه آن را اشاره نکرده و یا شاید صلاح ندانسته که بدان انگشت گذارد که مبادا مایه شبهاتی شود. سید رضی سپس به چندگانگی در خصوص برخی روایات مربوط به امام اشاره کرده و احتمال سهو و نسیان را کتمان نمی کند و می افزاید:

"گاهی سخنی از روایتی ۰۳۹; همانطور که بودنقل کردم ، سپس روایت دیگری در همان موضوع بدستم رسید که با روایات قبل یکسان نبود یا به خاطر مطالب بیش تر و یا به خاطر لفظ جالب تری که در آن بکار رفته بود- لازم بود آن را نیز بیاورم . این نیز ممکن است که بر اثر سهو و نسیان ، نه از روی عمد، دوباره آورده شده باشد".(۳)

آنگاه شریف رضی در یک جمع بندی در مقدمه کتاب خود اذعان دارد این همه عین مطالبی نیست که از امام یافته است و چنین

نتیجه گیری می کند:

"با اینحال ادعا نمی کنم که به همه ی جوانب سخنان امام علیه السلام - طوری احاطه پیدا کرده ام که هیچ یک از سخنان ایشان از دستم نرفته است، بلکه بعید نمی دانم که آنچه نیافته ام ببش از آن باشد که یافته ام ،و آنچه در اختیارم قرار گرفته ،کمتر از آنچه باشد که به دستم نرسیده است. اما وظیفه ی من غیر از تلاش و کوشش فراوان برای یافتن این گم شده نیست".(۴)

همانگونه که ملاحظه می کنید سید رضی نمی گوید که این اقوال از کجا و از طریق چه کسانی در اختیار وی قرار گرفته است. در پایان همچنان که خود وی می گوید که ادعا نمی کنم که همه جوانب کلام امام را داشته ام و آورده ام . یعنی این کتاب همه آنچه که امام گفته در بر نمی گیرد و تاکید می کند که آن چیزی را که نیاورده ام ممکن است بیشتر از آن چیزی باشد که آورده ام . بعبارتی خود به ناکامل بودن کتاب اذعان دارد.

نکته بسیار مهمی که تابحال مورد نقد قرار گرفته و دیگرانی هم بدان ایراد گرفته اندآن است که سید رضی در کتاب از میان صدها نقل قولی که آورده ، به سند روایات بجز در ۱۵ مورد و یا بقولی دیگر ۱۷ اشاره نکرده است و بر خلاف عرف و سنت حدیث نویسان و حاملان حدیث در قرن سوم و چهارم و پنجم نامی از راویان نمی برد و سلسله روات را ذکر نمی کند. در چنین حالتی چگونه می توان صحت و سقم همه نقل قول ها را راستی آزمایی کرد ؟ دکتر مصطفی دلشاد تهرانی مترجم و شارح نهج البلاغه هم به وجود چنین شبهه ای به کار سید رضی اشاره دارد.

بر اساس اسناد ، سید رضی برای گردآوری سخنان امام ، ببشتر از کتابخانه برادرش علم الهدی ، که به دارالعلم معروف بوده است و نیز کتابخانه بیت الحکمه ابونصر بن شاهپور وزیر آل بویه و پاره ای از کتابخانه های عمومی در مسجدها و مدرسه ها بهره گرفته است.(۵) این بدان معنی است که وی در گزینش منابع هم با محدویت روبرو بوده است. با وجود دسترسی به این کتابخانه ها چرا از منابع کتابی و راویان نام نمی برد اطلاعی نداریم.

برخی از کتابهایی که سید رضی در متن به آن اشاره دارد شامل کتاب بیان و تبین جاحظ درگذشته ۲۰۵ ، تاریخ طبری در گذشته ۳۱۰ ، جمل واقدی درگذشته ۲۰۷، مغازی سعید بن یحیی اموی در گذشته ۲۴۹، مقامات ابوجعفر اسکاتی در گذشته ۲۴۰، مقتضب مبرددر گذشته ۲۸۵ است . اما سید رضی همجنین حکایاتی از امام باقر و ثعلب از ابن اعرابی و خبر ضرار ضباءی و نیز روایتی از ابوجحیفه و کمیل ابن زیاد نخعی و امام صادق گفته است )۶).

با توجه به سال فوت امام در ۴۰ هجری ، چنانچه به تاریخ کتابها نگاه کنیم همه حدودا ۱۶۰ سال پس از فوت آن حضرت نوشته شده است. استفاده از این منابع البته اقدامی بس ارزشمند در زمانی است که شاهد آشفته بازار حدیث گرایی در عالم اسلام هستیم و جعل حدیث به صدها هزار رسیده بود و متاسفانه بسیاری وارد احادیث صحاح شده بود. از این منظر شاید یکی از دلایل سید رضی هم همین باشد که اقدام به جمع آوری روایات و خطبه ها ی امام نمود تا از دستبرد تحریفات بیشتر در امان ماند. اما سکوت وی درباره اسناد موجب شده است تا برخی ایراداتی بر نویسنده گرفته و با توجه به سبک و سیاق امام برخی خطبه ها را منسوب به فرد دیگری بدانند. مثلا سخنان امام در ستایش خلفا و یا درباره عایشه محل تردید و نقد علمای شیعه نیز است. اگر این خطبه ها شناسنامه داشت دیگر چنین حملاتی سید رضی بویژه از سوی اهل سنت نمی شد . بنابر این در پاره ای موارد دست محقق برای راستی آزمایی سند کاری مشکل شده است.

اینجانب وارد متن نهح البلاغه و سبک و سیاق روایی آن نمی شوم که خود پژوهشی دیگر می طلبد .

فقط به یک مورد که موجب اختلاف شدیدی میان علمای شیعه است اشاره می کنم. نظر امام درباره نکوهش زنان در خطبه ۸۰ نهح البلاغه بسیار جنجال برانگیز است.شرح و تفسیر بعضی عبارات حضرت در نکوهش زنان بویژه در دنیای امروز که زن از حقوق اجتماعی بهتری بهره مند است با عقل و اجتهاد جدید سازگاری ندارد. برای نمونه متن خطبه امام را در نکوهش زن در اینجا می آورم .

"ای مردم ، زنها از ایمان و ارث و خرد کم بهره هستند. اما نقصان ایمان آنها به جهت نماز نخواندن و روزه نگرفتن است در روزهای حیض، و جهت نقصان خردشان آن است که در اسلام گواهی دو زن بجای گواهی یک مرد است و از جهت نقصان نصیب و بهره هم ، ارث آنها نصف ارث مردان می باشد . پس از زنهای بد پرهیز کنید و از خوبانشان بر حذر باشید و در گفتار و کردار پسندیده از انها پیروی نکنید تا در گفتار و کردار ناشایسته طمع نکنند".

ترجمه علامه محمد تقی جعفری: خطبه ای است از آن حضرت پس از اتمام جنگ جمل درباره زنها ایراد فرمودند:

"ای مردم ایمان زنان ناقص است ،برخورداری زنان از سهم الارث ناقص است ، عقول آنان ناقص است، دلیل نقصان ایمان زنان بازنشست آنان در روزهای قاعدگی از نماز و روزه است، دلیل نقصان عقول آنان تساوی شهادت دو زن با یک مرد است ، دلیل نقصان برخورداری آنان از سهم الارث این است که نصف سهم الارث مردان است. از زنهای پلید بترسید و از خوبان آنان بر حذر باشید، در کارهای نیکو از زنان اطاعت مکنید ، تا در کارهای زشت طمعی نورزند".(۷)

این سخنان اکنون بویژه در قرن کنونی بسیار جدل برانگیز بوده و صدها مقاله از سوی موافق و مخالف منتشر شده است. باید توجه داشت که در میان علمای شیعه در زمان خود سید رضی و حتی در میان اهل سنت این خطبه عادی و پذیرفته شده بود . اما پس از هزارسال اینک با پیشرفت بشری و دستآوردهای شگرف در عرصه حقوق زنان این خطبه با تعارضات روبروست.اگر این خطبه را سخنان امام ندانیم خوب اعتبار کتاب سید رضی و سخنان منسوب به امام زیر پرسش می رود و اگر علما صحت آن را تایید کنند که غالبا تایید کرده اند پس باید تفسیری و توضیحی بدهند که رفع شبهه بقول علما کند. آنان در توضیح این خطبه گفته اند که چون خواندن خطبه پس از جنگ جمل بوده پس در مزمت عایشه است . من دو ترجمه خطبه را آوردم تا بدرستی و روشنی معلوم گردد که نظر حضرت یک امر و حکم کلی و عام است و ارتباطی با موضوع جمل ندارد و اگر غیر از این بود می توانست بروشنی واژه برخی از زنان را قید کند و استثناء قائل شود. گفتنی است بدانید اگر بجد حضرت امیر در این توصیه خود به مردان مصمم بودند چرا خود پس از حضرت فاطمه چهار زن رسمی دبگر اختیار کردند و شماری زن ام ولد کنیز نیز داشتند.

(سایت مرکر اطلاع رسانی حوزه )

بهرحال این خطبه حتی با نص قرآن نیز مغایرت داشته و برخلاف حکم عقل بشری است که چه ارتباطی میان حیض زن و پلیدی وی وجود دارد!! آنهم در دوره ای که زنان در همه عرصه ها وارد شده اند. بعید می دانم کمتر روحانی حاضر باشد چنین خطبه ای را در منابر و مساجد بازخوانی کند.

سرآخر اینکه سید رضی خود در مقدمه می گوید:

"چنان دیدم که نام این کتاب را نهج البلاغه بگذارم."

بنابراین می توان با قاطعیت گفت که نمی توان بر همه آن چیزی که سید رضی در کتاب نهج البلاغه آورده است مهر تایید زد بویژه که پس از گذشت پنج نسل از موسی بن جعفر نگاشته شده و از دستبرد تحریف نمی تواند مبرا باشد . ولی می توان گفت که این اثر یکی از مهمترین کتابهای مربوط به افکار و سخنان حضرت امیر است که با وجود کاستی ها ارزشمند و خواندنی است.

مجید کریمی

نگارش ۲۹ شهریور ماه ۱۳۹۴

۱- کتابخانه دیجیتالی تبیان متن مقدمه سید رضی بر کتاب نهج البلاغه

۲- همان

۳- همان

۴- همان

۵- "اصالت علوی نهج البلاغه " مجله حوزه و دانشگاه شماره ۲۶ ، ترجمه و نگارش : بهروز رفیعی .

۶- پیشین

۷- ترجمه نهج البلاغه ، جعفری تبریزی ، محمد تقی . رک وبگاه موسه تعلیمات و نشر معارف اهل البیت ، ترجمه نهج البلاغه .در اینجا خطبه فی ذم النساء ۰۷۹ مراجعه شود .