بررسی تطبیقی سه شاهكار عاشورایی

واقعه عاشورا, حقیقتی تاریخی است که شباهت غریبی با اساطیر دارد اسطوره نه به معنای خرافه, بلكه داستانی شكوهمند و رمزناك است كه پیش و بیش از آن كه بیانگر واقعیات و «هست» ها باشد, تبیین نمادین «باید»هاست

واقعه عاشورا، حقیقتی تاریخی است که شباهت غریبی با اساطیر دارد. اسطوره نه به معنای خرافه، بلكه داستانی شكوهمند و رمزناك است كه پیش و بیش از آن كه بیانگر واقعیات و «هست»‌ها باشد، تبیین نمادین «باید»هاست.

بی هیچ مقدمه‌ای، این پرسش جدی را در عرصه عاشورا پژوهی می‏توان مطرح كرد كه آیا حداقل حماسه‏ای همسنگ و برابر با سوك سیاوش در شاهنامه فردوسی، برای سیدالشهداء و حماسه خونین و عظیم وی در فرهنگ شیعه سروده شده است؟ پاسخ، ما هرچه باشد، بیانگر كوتاهی ما درباب آفرینش ادبی عاشورایی است .

گفتمان مسلط عاشورا، مع الاسف، گفتمانی تراژیك است كه آن هم با نگاه اسطوره‏ای و نوعی گرایش متافیزیكی اغراق‏آمیز و غلوگونه آمیخته شده و بیش از این كه نسبتی با واقعه حماسی/ عرفانی عاشورا داشته باشد، انعكاسِ اجتماعیِ سوگواری های شخصی و دردهای فردی/ جمعی و بازخوانی آلام تاریخی و خشونت‏ها و ستم‏هایی است كه بر خود ما رفته است و عاشورا، ملجأ و پناهگاهی تا در سایه اندوهبار آن بر سرنوشت خویش گریه‏ ساز كنیم. یا در بهترین شرایط هدف ما این است كه با گریستن، برائت وجدان و سبكباری روحانی پیدا كنیم. بدون این كه تأمل و تفكری عمیق در بنیادها، ذات و آثار این واقعه داشته باشیم.

اكتفا و اقتصار ورزیدن به بُعد كلامی واقعه و غفلت از ابعاد عرفانی و وجود شناختی عاشورا نیز از دیگر نقایص و كاستی‏های فرهنگ موجود عاشورایی است. نگاه و رویكرد پسیكولوژیك و نفسانی به واقعه عاشورا كه نتیجه قهری آن ایجاد نوعی امنیت روانی و جنبه عاطفی دارد، اگر مسبوق و مصبوغ به مبانی معرفتی و وجودی نباشد با كوچك‏ترین شبهه‏ای، دچار تزلزل شده و فرو می‏ریزد.

با بررسی كلی ادبیات عاشورا (شعر عاشورایی)، به ویژه بررسی اشعاری كه طی دو دهه اخیر سروده شده است برخی كاستی‏ها مشاهده می‏شود. بی‏تردید، اشاره به این نكات و نقاط منفی، صرفاً با انگیزه گوشزد و هشدار به شاعران متعهد جهت اصلاح بینش و نگرش خود به عاشورا صورت می‌گیرد، نه تخطئه یا - خدای ناكرده - تضعیف ادبیات عاشورا. هنر اگر در قالب ادبی متناسب با آن ریخته نشود و ظرف مناسب خود را نیابد فاقد تأثیر خواهد بود.

نگارنده با بررسی و مطالعه صدها شعر مربوط به عاشورا برخی علل «در حاشیه ماندن ادبیات عاشورا» را به شرح ذیل یادآوری می‏نماید:

الف) تكرار مكرّرات و زیاده‏گویی بدون نوآوری.

ب) شعاری بودن اشعار، كلی‏گویی و بی‏توجهی به صبغه ادبی در آفرینش آثار عاشورایی.

ج) رجوع به وقایع غیرمستند و تحریف شده و خلاء مقبولیت تاریخی.

د) بهره جستن از بیان غیرعینی و مفهومی و به كارگیری تركیبات كلیشه‏ای و فقدان آرایه‏های تصویری و حسّی.

ه) غفلت‏ورزی از ابعاد عرفانی، حماسی و به طور كلی ارزشی عاشورا و انحصار آن در بُعد سوگواری و عاطفی

و) بی‏توجهی به تأثیر اعجازگونه القاء غیرمستقیم مضامین عاشورا و روی آوردن به القاء بی‏واسطه پیام‏های عاشورا.

ز) عدم شناخت وافی نسبت به شخصیت قهرمانان كربلا و پایگاه حقیقی آنان.

ح) و از همه مهمتر، عدم تأمل عمیق فكری و فلسفی در حادثه

عاشورا و رویارویی آگاهانه و آزادانه حسین بن علی و یارانش با پدیده مرگ، و عدم استخراج اصول و مبانی وجودشناختی (اگزیستانسیالیستی)، معرفت‏شناختی و انسان‏شناختی این حادثه بزرگ و مقدس.

در انتخاب آثار گزیده و مطرح عاشورایی، توجه به موارد مزبور و لزوم حضور آنها در شعر امری لازم و بایسته بوده، خلاء وجودی یكایك آنها به نقص و كاستی آن اثر منجر خواهد شد. چرا كه بر كالبد استوار و لایزال عاشورا، خلعت و جامه‏ای فاخر و چشم‏نواز، زیبنده است و عاشورا از آثاری كه سنخیت و تناسبی با آن ندارند مستغنی بوده و خواهد بود.

در این مقال و مجال اندك در پی پاسخ این پرسش نیستیم كه چرا از دورهٔ صفوی تا به حال‌، شعر عاشورایی ما بر مدار تركیب‌بند محتشم كاشانی چرخیده است و شاعران‌، همه، آثاری آفریده اندكه هم در صورت و هم در معنی شباهت وهمسانی غریبی با آن دارد؟‌تنها می‌توان اشاره گون از كنار بحث عبور كرد كه ادبیات در هر جامعه‌ای جزئی از مجموعه و ارگانیزم پیچیده و در هم تنیده اجزاء آن دیار است واگر برسرزمینی خاك سرد سكون و ركود پاشیده شده باشد،از ادب وهنرآن جا نیز نبایدتازه رویی و طراوت را توقع داشت.

در این جا صرفا به معرفی و بررسی سه اثر گزیده ی عاشورایی خواهیم پرداخت . درباره ی تبیین و نقد آثار محتشم و عمان برخی كارها صورت گرفته است علاوه بر این، ترجیع بند " با كاروان نیزه" اثر علیرضا قزوه، از فاخرترین و شكوهمند ترین شعرهایی ست كه تا به حال در باره ی واقعه ی عاشورا سروده شده است.بی شك می‌توان این شعر را سومین ضلع مثلث ماندگار وشكوهمند عاشورایی،یعنی سوگچامه ی درخشان محتشم كاشانی و گنجینه ی اسرار عمان سامانی به شمار آورد.

● تركیب‏بند محتشم كاشانی

این مرثیه، بسیار استادانه و زیبا سروده شده است و برخی از ادبا، این تركیب‏بند را «جاودانه‏ترین سوگچامه تاریخ نظم هزار ساله پارسی» به شمار آورده‏اند. به عقیده محققان و منقتدان ادبی «سروده والای او (محتشم) هرگز مشمول گذشت روزگاران نشده است و مثل اصل مصیبت عظیم و بی‏مانند حضرت سیدالشهداء به مرور سالیان هیچ‏گاه كهنگی نپذیرفته و هر روز در تجدد و تازگی بوده است»[۱]. استقبال ده‌ها شاعر بعد از محتشم تا زمان حاضر از تركیب بند غرا و رسای او،نشانه مقبولیت، اهمیت و اثرگذاری خاص این شاعر بر متأخران است. كتیبه‌های منقش به تركیب بند معروف این شاعر بلند آوازه در هیبت بیرق‌های سرخ و سیاه، مهم ترین نماد قبول عام این اثربوده است. در ابتدای این تركیب‏بند، محتشم با تجاهل العارفی زیبا و سپس به واسطه صنعت براعت استهلال، با به دست دادن شمه‏ای از واقعه، از داستان غم‏انگیز بلندی پرده برمی‏گیرد. استفاده از آیات و روایات و تلمیحات مذهبی و دینی در این تركیب‏بند به وفور انجام شده است.

استفاده از صناعات لفظی و ادبی، بخصوص واج‏آرایی (آلیتراسیون)[۲]، تناسب، جناس (در انواع متنوع آن)، صنعت تشخیص، اغراق[۳]، استعاره و كنایه[۴]... نیز از جمله اوصاف و امتیازات تركیب‏بند او به شمار می‏رود.

در شاهكار محتشم، نوع نگاه شاعر و زاویه دید او متغیر است و به صورت سیری از عالم خاك و نباتات تا عالم اعلی و حتی تا ذات خداوند ادامه می‌یابد كه محتشم با رعایت ادب شرعی، به طرزی بدیع و شگفت این مسأله را چنین زیبا مطرح كرده است:

كرد این خیال، و همِ غلط كار، كان غبار/ تا دامن جلال جهان آفرین رسید

هست از ملال گرچه بری، ذات ذوالجلال/‏ او دردل است وهیچ دلی نیست بی‏ملال..

با این همه در شعر محتشم، نكته‌ها و نقطه‌های دل آزاری نیز دیده می‌شود كه از آن جمله می‌توان به باور - داشتِ محتشم به جبری بودن حادثه ی عاشورا اشاره كرد، علاوه بر این محتشم چرخ را مسبب و باعث حدوث واقعه ی عاشورا می‌داند[۵] و فقط در یك بیت! به مسأله و فلسفه ی عقوبت مخالفان امام (ع) پرداخته است.

● گنجینه اسرار عمان سامانی

یكی از شاهكارهای ادبیات عاشورایی، مثنوی گرانسنگ گنیجینه اسرار، اثر تاج‏الشعراء میرزا نورالله عمان سامانی است، مرثیه‏ای حماسی و عرفانی در بیان رموز و لطایف عارفانه حادثه كربلا، كه به تعبیر مرحوم جلال‏الدین همایی در مقدمه مخزن‏الدرر عمان، اگر او اشعاری بجز گنجینه اسرار هم نداشت، در موفقیت او تردیدی نبود. این مثنوی ارجمند ۸۱۲ بیت است و در سال ۱۳۵۵ تدوین شده است[۶]. به حق باید گنجینه اسرار را نقطه عطفی در تاریخ ادبیات‏ عاشورایی تلقی كرد. شروع مثنوی با مقدمه‏ای عرفانی و مسجع است در تحمید باری تعالی: «معشوق مطلقی را حمد و ستایش سزاست - جل جلاله - كه تمام موجودات عاشق و مقید اویند، همه راه اوست می‏پویند و وصل اوست می‏جویند و حمد اوست می‏گویند...»[۷]. مقدمه كتاب از لحاظ صناعات و زیبایی‏های ادبی قابل قیاس با متون‏ مطرح ادبی و عرفانی است. البته تأثیر گلستان سعدی در جای جای آن مشهود و محسوس است. این مثنوی به قسمتهای مختلف منقسم است و هر فصل با مقدمه و معرفی كوتاهی با جمله «در بیان...» آغاز می‏گردد. فصل اول در بیان تجلی است و شروع آن ابیاتی سخت آشنا و زیبا كه ترنم موزونی بر لبان شیفتگان عرفان است:

كیست این پنهان مرا در جان و تن‏ / كز زبان من همی‏گوید سخن‏

اینكه گوید از لب من راز كیست؟ / بنگرید این صاحب آواز كیست‏

در من این سان خودنمایی می‏كند/ ادعای آشنایی می‏كند

كیست این گویا و شنوا در تنم‏ ؟/ باورم یا رب نیاید كاین منم‏...[۸]

عمان سامانی با مقدمه‌ای عرفانی، وارد قضیه عاشورا می‏شود. جام شرابی تابسوز و مردافكن در میانه ی بزم نهاده اند و حریفی خوش و سرمست می‌طلبند تا جرعه‌ای از جام بلا/ولا را بنوشد، وی باز به قصه پیامبران برمی‏گردد و حكایت بلایای مقربان بزم را می‏گوید، حكایت آدم و نوح و ایوب و خلیل و یونس و یوسف و یعقوب و موسی و عیسی و احمد(ص) و مرتضی(ع) و امام حسن مجتبی(ع).

مجتبی زان باده تا سرمست گشت شد دلش خون و فرود آمد به طشت‏

عمان به نام حضرت سیدالشهداء(ع) كه می‏رسد، از خود بیخود می‏شود و از غیرت نمی‏تواند نام او را بر زبان آرد. وی خود را غرقه در دریای خون می‏بیند. چرا كه آن «سخنگوی از لب خود» را یافته است:

شوخ شیرین مشرب من كیستی؟ / ای سخن‏گوی از لب من كیستی!‏

عمان این می پرمشعله را سوزاننده مشغله عارفان می‏داند، شرابی كه رهروان از آن مستی‏ها خواهند كرد. فصول بعد، شرح برخی صحنه‏های عاشورا و تأویلهای عرفانی مستفاد از آن است. این تأویلها بخصوص در بیان داستان حزین یزید ریاحی و سقای كربلا سخت شنیدنی و دلكش است.

عمان، سیدالشهداء(ع) را بحر محیط می‏داند و با عتابی لطف‏آمیز، خطاب به علمدار عاشورا می‏سراید:

ای ز شط سوی محیط آورده آب‏/ آب خود را ریختی، واپس شتاب‏

آب آری سوی بحر موج‏خیز/ بیش از این آبت مریز، آبت بریز!

نكته جالب توجه این كه عمان از فروغلطیدن به ورطه اتحاد و دام حلول به شدت می‏پرهیزد و یادآوری می‏كند كه اتحاد ائمه و ذات الوهیت، نسبتی با آراء موهن و مردود پاره‏ای از غلات ندارد و چیزی شبیه نسبت آهن و آتش است.

حق همی‏داند كه غالی نیستم / اشعری و اعتزالی نیستم

اتحادی و حلولی نیستم/ فارغ از اقوار بی‏معنی ستم

دكتر سید عبدالحمید ضیایی

پی‌نوشت‌ها

[۱] . تركیب‏بند محتشم به خط شكسته منسوب به درویش عبدالمجید، دیباچه شادروان سیدحسن سادات ناصری، تهران، انجمن خوشنویسان ایران، ۱۳۶۵، ص ۱۵.

[۲] . روزی كه شد به نیزه سر آن بزرگوار / خورشید سر برهنه برآمد زكوهسار (واج‏آرایی ۹ بار)

[۳] . بودند دیو و دد همه سیراب و می‏مكید / خاتم ز قحط آب سلیمان كربلا (سلیمان، خاتم، دیو)

- و آنگه ز كوفه خیل الم رو به شام كرد / نوعی كه عقل گفت قیامت قیام كرد (جناس اشتقاق)

- خاموش محتشم كه دل سنگ آب شد / بنیاد صبر و خانه طاقت خراب شد (تشخیص: سنگ)

- خاموش محتشم كه به سوز تو آفتاب / از آه سرد ماتمیان ماهتاب شد (اغراق)

[۴] . كاش آن زمان كه كشتی آل نبی شكست / عالم تمام غرقه دریای خون شدی (كشتی، استعاره از حضرت سیدالشهداء است)

- از صاحب عزا چه توقع كنند باز / آن ناكسان كه تیغ به صید حرم زنند (صید حرم، كنایه از امام حسین(ع) است)

[۵] .‌ای چرخ‌! غافلی كه چه بیداد كرده‌ای‌ / وز كین‌، چه‌ها در این ستم‌آباد كرده‌ای‌!

[۶] . عمان سامانی، مقدمه گنجینهٔ الاسرار، به كوشش فریدون حداد سامانی، بی‏جا، نشر عمان، ۱۳۷۲، ص ۲۷.

[۷] . همان، ص ۲۳.

[۸] . همان،، صص ۲۴ و۲۳.

[۹] .حسن حسینی، گنجشك و جبرئیل، تهران، افق، ۱۳۷۱، ص ۳۲.

[۱۰] . همان، ص ۸۲.

[۱۱] .همان، ص ۲۰.

[۱۲] . یكی از امتیازات این تركیب بند، كاربرد زبان روایت اول شخص است . این مسأله هم به صمیمیت فضای شعری كمك كرده و هم یادآور اتحاد وجودی شاعر با واقعه و بیانگر عدم انفكاك از ذهن و زبان مخاطبان آن در هر زمان و مكان است. پیش از قزوه، در مثنوی درخشان علی معلم دامغانی این هنرنمایی صورت گرفته بود.

---