پنجشنبه, ۱۳ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 2 May, 2024
انقلاب اسلامی و تجدید حیات جنبش های اسلامی معاصر
بسیاری از صاحبنظران و پژوهشگران، معتقدند که انقلاب اسلامی ایران یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در پیشبرد روند بیداری و آگاهی مسلمانان و افزایش فعالیتهای مؤثر اسلامی در جوامع مسلمانان بوده است. از این رو، در مقاله حاضر به برخی از این آثار میپردازیم. در آغاز مقاله به وجوه مشترکی که زمینه تاثیرگذاری متقابل انقلاب اسلامی و جنبشهای سیاسی اسلامی معاصر را فراهم میآورد، اشاره شده است. این در حالی است که وجوه افتراقی نیز که بین آنها وجود دارد، آثار مثبت تاثیرگذاری متقابل را کاهش میدهد. پس از آن، بازتاب انقلاب اسلامی در بعد سیاسی و فرهنگی بر جنبشهای سیاسی اسلامی معاصر مورد بررسی قرار میگیرد. در پایان یک نمونه، از هزاران نمونهای که در این باره وجود دارد، یعنی حزب الله لبنان مورد استناد قرار میگیرد. (۱)
● مقدمه
اقبال لاهوری در کتاب «فلسفه خودی» پیشبینی میکند که تهران در آینده قرارگاه مسلمانان خواهد شد. (۲) پس از انقلاب اسلامی نیز... ایران به صورت امالقرای دارالاسلام درآمد. (۳) حتی ایران میتواند به علت موقعیت منحصر به فرد و منابع عظیم و بیپایان انرژی، ابزار فرهنگی و اعتقادی نیرومند (۴) به مرکز ساماندهی تمدن نوین اسلامی درآید; زیرا انقلاب اسلامی ایران، «در پیدایش، در کیفیت مبارزه و در انگیزه... از سایر انقلابها جداست. (۵) و میتواند در پیامدها و دستاوردها نیز، متمایز و پیشروتر از سایر انقلابها باشد. این ویژگیها، ریشه در دین و باورهای برخاسته از مذهب دارد. این انقلاب برآمده از مذهب، به احیای دین و تجدید حیات اسلام در ایران و جهان مدد رساند که یکی از ابعاد آن، تولد و تداوم جنبشهای سیاسی اسلامی معاصر در دو دهه اخیر است. به این دلیل، چند پرسش در این باره وجود دارد، از جمله:
۱) چرا انقلاب اسلامی ایران بر جنبشهای سیاسی اسلامی معاصر تاثیر گذاشت؟
۲) انقلاب اسلامی ایران، چه تاثیراتی بر حرکتهای سیاسی اسلامی معاصر گذاشت؟
۳) میزان تاثیرگذاری انقلاب اسلامی بر نهضتهای سیاسی اسلامی چقدر است؟
این مقاله درصدد است، به این سؤالات سهگانه پاسخ گوید.
● زمینههای تاثیرپذیری جنبشهای اسلامی از انقلاب اسلامی ایران
در پاسخ به این سؤال که چرا انقلاب اسلامی ایران بر جنبشهای سیاسی اسلامی معاصر تاثیر گذاشت، میتوان به موارد مشترک فراوان موجود بین انقلاب اسلامی ایران و جنبشهای سیاسی اسلامی معاصر اشاره کرد. این وجوه مشترک، تاثیر متقابل انقلاب اسلامی معاصر را فراهم آورد. این زمینهها که از آنها به عنوان عامل همگرایی یا عناصر همسویی و همرنگی نیز میتوان یاد کرد، عبارتند از:
۱) عقیده مشترک:
انقلاب اسلامی ایران، گرچه یک انقلاب شیعی است، ولی همانند هر مسلمان و هر جنبش اسلامی دیگری، به وحدانیتخدا و رسالت پیامبر اکرم (ص) معتقد است; کعبه را قبله آمال و آرزوهای معنوی خود میداند; قرآن را کلام خداوند سبحان و منجی بشر گمراه تلقی میکند، و به دنیای پس از مرگ و قبل از آن، و به صلح و برادری و برابری ایمان دارد. (۶) همانگونه که امام خمینی (ره) فرمود: «در کلمه توحید که مشترک بین همه است، در مصالح اسلامی که مشترک بین همه است، با هم توحید کلمه کنید.» (۷) البته ویژگی کاریزمایی امام خمینی (ره) و مواضع ضداستعماری وی که بیشتر مسلمانان جهان بر آن اتفاق نظر دارند، بر تاثیر متقابل انقلاب اسلامی و جنبشهای اسلامی افزود. (۸)
۲) دشمن مشترک:
انقلاب اسلامی و جنبشهای اسلامی دارای دشمن مشترکند. این دشمن مشترک که همان استکبار جهانی به سرکردگی امریکا (شیطان بزرگ) و اسرائیل (غده سرطانی) است، همانند کفار قریش، مغولان وحشی، صلیبیون مسیحی، استعمارگران اروپایی و صربهای نژادپرست و... کیان اسلام را تهدید میکند; در حالی که انقلاب اسلامی با طرح شعار «نه شرقی و نه غربی» علم مبارزه علیه دشمن مشترک جهان اسلام رابه دوش گرفته است. (۹) امام خمینی (ره) در این باره فرمود: «دشمن مشترک ما که امروز اسرائیل و امریکا و امثال اینهاست که میخواهند حیثیت ما را از بین ببرند، و ما را تحتستم دوباره قرار بدهند، این دشمن مشترک را دفع کنید.» (۱۰)
۳) هدف مشترک:
انقلاب اسلامی ایران و جنبشهای اسلامی معاصر، خواهان برچیده شدن ظلم و فساد و اجرای قوانین اسلام و استقرار حکومت اسلامی در جامعه مسلمانان و به اهتزاز درآوردن پرچم لااله الا الله در سراسر جهان از طریق نفی قدرتها و تکیه بر قدرت لایزال الهی و تودههای مردماند. به سخن امام خمینی (ره)، در این مورد توجه کنید: «همه در میدان باشند، با هم باشند، ما میخواهیم اسلام را حفظ کنیم، با کنارهگیری نمیشود حفظ کرد، خیال نکنید که با کنارهگیری تکلیف از شما سلب میشود.» (۱۱) البته برخی از جنبشهای سیاسی اسلامی، تنها خواستار عمل به احکام اسلام در کشورهای خود و برخی نیز در پی تشکیل یک حکومت مستقل، بدون تاکید بر شکل اسلامی حکومت هستند. (۱۲) از این رو، میتوان گفت، جنبشهای اسلامی معاصر حیات خود را مدیون انقلاب اسلامیاند; زیرا انقلاب اسلامی به اسلام و مسلمانان حیاتی تازه بخشید; آنان را از عزلت و حقارت نجات داد; بر ناتوانی مارکسیسم، لیبرالیسم و ناسیونالیسم در اداره و هدایت مسلمانان مهر تایید زد، و اسلام را به عنوان تنها راهحل برای زندگی سیاسی مسلمین مطرح ساخت. شیخ عبدالعزیز عوده، روحانی برجسته فلسطین گفته است: «انقلاب خمینی (ره)، مهمترین و جدیترین تلاش در بیدارسازی اسلامی ملتهای مسلمان بود.» بنابراین، موجودیت و هستی سیاسی جنبشهای سیاسی اسلامی به انقلاب اسلامی وابسته است. این امر زمینههای لازم برای تاثیرپذیری جنبشهای اسلامی از انقلاب اسلامی را فراهم آورده است. (۱۳)
۴) وحدتطلبی:
تکیه و تاکید انقلاب اسلامی و رهبری آن بر لزوم وحدت همه قشرها و همه مذهبهای اسلامی در نیل به پیروزی در صحنه داخلی و خارجی، زمینه دیگر گرایش جنبشهای سیاسی اسلامی معاصر به سوی انقلاب اسلامی است. چون، انقلاب اسلامی به تاسی از اسلام ناب محمدی (ص) هیچ تفاوتی بین مسلمانان سیاه و سفید، اروپایی و غیراروپایی قائل نیست، بر جنبههای اختلافبرانگیز در بین مسلمین پای نمیفشارد، بلکه با ایجاد دارالتقریب فرق اسلامی، برپایی روز قدس، صدور فتوای امام خمینی (ره) علیه سلمان رشدی و برگزاری هفته وحدت و... در جهت اتحاد مسلمانان گام برداشته است. به همین دلیل، طیف گستردهای از گروههای غیرشیعی و حتی جنبشهای آزادیبخش غیراسلامی، انقلاب اسلامی ایران را الگو و اسوه خود قرار دادهاند. (۱۴) بنابراین، جای شگفتی نیست که مسلمانان سنی فلسطینی به نام و یاد امام خمینی (ره) به عملیات شهادتطلبانه دست میزنند. مجیبالرحمان شامی، روزنامهنگار پاکستانی در اینباره میگوید: «تاثیر بزرگ دیگر امام این است که گرچه ایشان یک رهبر شیعه بودند... با این وجود مبلغ جدایی نبودند، فریاد او برای اسلام بود.» (۱۵)
۵) مردمگرایی:
مردمگرایی انقلاب اسلامی، عاملی در گسترش انقلاب و پذیرش آن از سوی ملتهای مسلمان بوده است. انقلاب ۵۷ و رهبری آن، بر این باور بودند که باید به ملتها بها داد، نه به دولتها. به عنوان مثال، حج و اهمیت و ارزشی که ایران اسلامی به آن میداد، یکی از مقولاتی است که نشاندهنده مردمگرایی انقلاب ایران است; زیرا امام خمینی (ره)، حج را از یک مراسم عبادی صرف خارج کرد، آن هم از طریق زنده کردن برائت از مشرکین که آن نشانی از برائت از مشرکین توسط پیامبر (ص) در صدر اسلام است. اگرچه تاوان مردمی کردن حج، کشتار حدود ۴۰۰ زائر ایرانی در حج ۱۳۶۶ بود، ولی سه سال بعد که بار دیگر، پای ایرانیان به مکه باز گردید، فریاد برائت از مشرکین حجاج همچنان باقی ماند; البته در مقیاسی محدودتر. (۱۶)
همه آنچه را که بین ایران انقلابی و جهان اسلام وجود دارد، وجوه مشترک نیست. بلکه اختلافها و دشواریهایی نیز در اینباره به چشم میخورد. ازجمله:
الف. مسئله تشیع: نسبتشیعیان به کل مسلمانان جهان، ده درصد است. آنها بهجز ایران و سوریه، حاکم بر قدرت سیاسی نیستند، با این که در کشورهایی چون عراق و بحرین و احتمالا در لبنان، اکثریتبا شیعیان است. نوعی معارضه تاریخی بین شیعه و سنی وجود داشته و دارد. البته تضاد تسنن وهابی و نزدیکی تسنن سوری با انقلاب اسلامی بیشتر است، و حتی تسنن متاثر از تصوف نیز، تضاد کمتری با شیعه دارد. سپاه صحابه در پاکستان، طالبان در افغانستان از مصادیق بارز مخالفین تشیع در جهان اسلاماند. به هر روی علیرغم وحدتخواهی و وحدتطلبی انقلاب ایران، تضاد اهل سنتبا شیعه، بهکلی از بین نرفته است. (۱۷)
ب) عرب و عجم:
تعارض بین عرب و عجم، از آغاز ورود اسلام به ایران پدید آمد. جریان شعوبیه، نمونهای از این تعارض قومی است. عباسیان و امویان و نیز عثمانیان و صفویان، به نوعی دیگر این معارضه را دامن زدند، و جنگ عراق علیه ایران به عنوان جنگ قادسیه یا مهمترین جنگ بین مسلمانان و ساسانیان و درواقع بین ایرانیان و عربها توجیه میشد. بههرروی، آنان ایرانیان را مجوس میدانستند، و بر این اساس، اعراب را برابر با اسلام و ایرانیان را مخالف با آن میدیدند. (۱۸)
ج) صدور انقلاب اسلامی:
برخی از شعارها و پیامهای انقلاب اسلامی، مثل این سخن امام (ره) «نهضت ما دارد توسعه پیدا میکند و میرود توی ملتها...» (۱۹) از سوی برخی به منزله قصد ایران برای مداخله در سایر کشورها و براندازی نظامهای سیاسی آنها تلقی شد. در حالی که، یک سال بعد از سخن فوق، امام فرمود: «صدور با سرنیزه، صدور نیست. صدور آن وقتی است که اسلام، حقایق اسلام، اخلاق اسلامی، اخلاق انسانی، اینها رشد پیدا کند.» (۲۰) معظمله در جای دیگر فرمود: «معنای صدور انقلاب ما، این است که همه ملتها بیدار شوند، و همه دولتها بیدار بشوند، و خودشان را از این گرفتاریهایی که دارند... نجات بدهند.» (۲۱)
در مجموع علیرغم همه دشواریهایی که برای برقراری روابط ایران انقلابی و جهان اسلام و تاثیرپذیری متقابل آندو وجود دارد، ولی وجوه مشترک آندو بسیار بیشتر است.
● تاثیرات انقلاب اسلامی ایران بر جنبشهای سیاسی اسلامی معاصر
در پاسخ به این سؤال که انقلاب اسلامی ایران، چه تاثیراتی بر حرکتهای سیاسی اسلامی معاصر گذاشت، به آثار متعدد و متنوع میتوان اشاره کرد. پرداختن به همه این آثار، از حوصله این مقاله خارج است. بنابراین، تنها به بخشی از این بازتاب، در دو سمتسیاسی و فرهنگی اشاره میکنیم:
الف) بازتاب سیاسی
در این قسمتبه پارهای از بازتابهای سیاسی سه مقوله «انتخاب اسلام به عنوان ایدئولوژی مبارزه» ، «تلاش برای دستیابی به حکومت اسلامی» و «نقش انقلاب اسلامی بر حیات سیاسی جنبشهای اسلامی» میپردازیم:
یکی از مهمترین دستاوردهای انقلاب اسلامی ایران، تجدید حیات اسلام در جهان است. آیتالله خامنهای در این باره فرمود: «علیرغم گذشتبیش از یکصدوپنجاه سال از برنامهریزی مدرن و همهجانبه علیه اسلام، امروز در سراسر دنیا یک حرکت عظیم اسلامی بهوجود آمده است که به موجب آن اسلام در افریقا، آسیا و حتی در قلب اروپا، حیات جدیدی را بازیافته و مسلمانان به شخصیت و هویت واقعی خود پی بردهاند.» (۲۲) به بیان دیگر، عمر دورهای که اعتماد به نفس در میان مسلمانان، بهویژه در قشر تحصیلکرده آن از بین رفته و شمار فراوانی از آنان، خواهان هضم شدن در هویت جهانی بوده و گذشته خود را به فراموشی سپرده و اگر توجهی به گذشته میکردند از باب تفنن و سرگرمی بود، به پایان رسید، و انقلاب اسلامی آن اعتماد به نفسی که روزگاری پشتوانه تمدن بزرگ اسلامی بود، احیا و بارور کرد. (۲۳)
این تجدید حیات اسلام، آثار مختلفی را برای جنبشهای اسلامی به ارمغان آورد. یکی از این آثار، انتخاب اسلام به عنوان بهترین و کاملترین شیوه مبارزه است. سخنگوی جهاد اسلامی فلسطین در ملاقات با امام خمینی (ره) در اینباره گفت: «انتفاضه بارقهای از نور و بازتابی از پیروزیهای بزرگ انقلاب شماست; انقلابی که بزرگترین تحول را در عصر ما بهوجود آورد.» (۲۴) در حالی که قبل از آن، اسلام در صحنه مبارزه علیه اسرائیل نقش چندانی نداشت. (۲۵) چنین رویکردی به معنای کنار گذاشتن اندیشههای غیرمذهبی بهویژه ناسیونالیسم، لیبرالیسم و کمونیسم و دور ریختن اندیشه جبری بودن سرنوشت انسان بود که همگی در نجات ملل اسلامی از چنگال استبداد داخلی و خارجی ناتوان بودند. به عقیده شیخ عبدالله شامی، یکی از رهبران مبارز فلسطینی «پس از انقلاب اسلامی ایران، مردم فلسطین دریافتند که برای آزادی، به قرآن و تفنگ نیاز دارند.» این در حالی است که برای چند دهه حرکتهای انقلابی، اغلب در اختیار گروههای مارکسیستی بود. بههرروی، انقلاب اسلامی، تاکیدی بر بعد سیاسی اسلام بود، و از آن پس، در برخی از کشورها، سازمانهای مخفی شکل گرفت و مبارزه مسلحانه بر پایه اسلام، ساماندهی شد. (۲۶)
روی آوردن به مبارزه بر اساس اسلام، تنها نتیجه تجدید حیات اسلام که آن را برخی اصولگرایی یا بنیادگرایی اسلامی مینامند، نیست. بلکه در گرایش جدید برداشت نوین و تازهای از اسلام صورت گرفت که در آن مسلمین به ایستادگی، مقاومت پافشاری برای نیل به حقوق خویش تشویق شدهاند. روزگاری این کار، از سوی حسن البناء و سیدقطب در جنبش اخوانالمسلمین انجام میشد، ولی انقلاب اسلامی، اسلام انقلابی را به صورت جدیتر درآورد و مطرح ساخت. البته این ستیزهجویی انقلابی، تنها به معنای روی آوردن به اسلحه نخواهد بود; چون در آن شیوههای مسالمتآمیز، مشابه آنچه حزب اسلامگرای رفاه در ترکیه برگزید، نیز دیده میشود. (۲۷)
نظام اسلامی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران شکل گرفت، به صورت بهترین الگو و مهمترین خواسته سیاسی مبارزان مسلمان درآمد. یکی از رهبران مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق در اینباره گفت: «ما در آن موقع میگفتیم، اسلام در ایران پیروز شده است، و بهزودی به دنبال آن در عراق نیز پیروز خواهد شد. بنابراین، باید از آن درس بگیریم و آن را سرمشق خود قرار دهیم.» (۲۸) به بیان دیگر، انقلاب اسلامی، حدود ۵/۱ میلیارد مسلمان را برانگیخته و آنان را برای تشکیل حکومت الله در کره زمین به حرکت درآورد. (۲۹) این رویکرد، در اساسنامه، گفتار و عمل سیاسی جنبشهای اسلامی سیاسی معاصر به شکلهای مختلفی بروز و ظهور یافته است.
علاقه جنبشگران مسلمان به ایجاد حکومت اسلامی به سه صورت زیر ابراز شده است:
▪ اول:
برخی از گروههای اسلامی در جهان تسنن به صورت آشکار هراسی از مخالفتبا دولتهای نامشروع ندارند، و به احادیثی که اطاعت از حاکم اسلامی را در هر شرایط لازم دانسته، چندان توجهی نمیکنند، بلکه خواهان استقرار حکومت اسلامی و یا نظام محمدی (ص) در کشورشان شدهاند، و آن را برخی از گروهها در اساسنامه (مانند مجلس اعلای انقلاب عراق) و یا در اعلامیههای خود (مانند جزبالدعوه) و... مطرح کردهاند. البته برخی از جنبشهای اسلامی (مانند کشمیر و افغانستان) دستیابی به استقلال سیاسی را اولین هدف سیاسی خود، قبل از تاسیس حکومت اسلامی قرار دادهاند. (۳۰)
▪ دوم:
بعضی از گروههای اسلامی دیگر با طرح لزوم اجرای شریعت اسلامی (مانند نهضت جمعیت ارشاد اسلامی مصر) و یا با ترجمه کتاب حکومت اسلامی امام خمینی (ره) (مانند الیسار الاسلامی مصر) و یا با تاکید بر جمهوری اسلامی ایران به عنوان تنها راهحل (مانند جبهه نجات اسلامی الجزایر) (۳۱) و... علاقهمندی خود را برای برپا کردن یک حکومت اسلامی ابراز کردهاند. آیتالله محمدباقر صدر هم قبل از شروع جنگ تحمیلی در تلاش بود، رژیم عراق را سرنگون و یک حکومت اسلامی به شیوه حکومت ایران یعنی جمهوری اسلامی برپایه ولایت فقیه بهوجود آورد. در قیام ۱۳۷۰ ش. /۱۹۹۱ م. شیعیان عراق، میل به تاسیس حکومت اسلامی، در رادیو صدای انقلاب عراق به گوش میرسید. (۳۲)
▪ سوم:
برخی از حرکتهای دیگر اسلامی، خویش را از دایره تنگ ناسیونالیسم خارج کرده و خواهان برپایی یک نظام اسلامی بر پایه امت واحد مسلمان از خلیج فارس تا اقیانوس اطلس شدهاند (مانند رابط الدعوه الاسلامیه در الجزایر) و یا این که بر اساس اصل ولایت فقیه و قبول آن، از رهبری انقلاب اسلامی ایران پیروی میکنند. این دسته از گروهها، دو گونهاند: دستهای که از لحاظ عقیدتی و مذهبی خود را مقلد رهبری انقلاب اسلامی ایران میدانند (مانند جنبش امل در لبنان)، و دستهای که هم از لحاظ سیاسی و هم مذهبی از رهبری انقلاب اسلامی ایران تبعیت میکنند (مانند جنبش حزبالله لبنان). (۳۳)
گروهها و سازمانهای اسلامی مذکور، برای نیل به یک نظام مبتنی بر اسلام، شیوه و روشهای مختلفی را در پیش گرفتهاند. برخی تنها از طریق اقدام قهرآمیز و مسلحانه (مانند حزبالله حجاز) و کودتا (مانند جنبش آزادیبخش بحرین) درصدد نابود کردن رژیم حاکم هستند. در نقطه مقابل، گروههایی قرار دارند که شرایط فعلی را برای دست زدن به اقدامات مسلحانه مساعد نمیدانند، و با توسل به شیوههای مسالمتآمیز از قبیل شرکت در انتخابات پارلمانی در پی تغییر نظام موجود هستند (مانند حزب اسلامگرای رفاه). اما گروههای دیگری هم وجود دارند که به هردو روش پایبندند; جنبش حزبالله نمونهای از این گروه است که در مصاف با اسرائیل و حکومت مارونی لبنان و به منظور استقرار حکومت اسلامی به دو روش متمایز و در عین حال مکمل هم، یعنی جنگ با اسرائیل و شرکت در انتخابات مجلس، روی آورده است. (۳۴)
انقلاب اسلامی ایران در تولد و تحرک سیاسی بسیاری از جنبشهای اسلامی سیاسی نیز نقش داشته است. چنین تاثیری با مروری بر پرونده سیاسی جنبشهای اسلامی دهههای اخیر بهروشنی دیده میشود.
برخی از گروههای اسلامی سیاسی، تولد و موجودیتخود را مدیون انقلاب اسلامیاند. این گروهها دو دستهاند:
۱) دستهای که از یک جنبش اسلامی غیرفعال پیشین منشعب شدهاند; مانند امل اسلامی از جنبش امل و جنبش جهاد اسلامی از اخوانالمسلمین فلسطین، که بلافاصله پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نخستین مرکز جهاد اسلامی فلسطین در نوار غزه فعال شد. (۳۵)
۲) دسته دیگر که وابسته به جنبشی و گروهی نبودهاند، بلکه موجود و پدیدهای جدیدند; مانند نهضت اجرای فقه جعفری پاکستان. اگرچه دسته اخیر بیش از دسته نخست، مدافع و متاثر از انقلاب اسلامی است، اما همه این گروهها در دفاع از انقلاب اسلامی ایران، پیروی از رهبری آن و نیز الگو قرار دادن آن، اتفاق نظر دارند.
نویسنده: مرتضی - شیرودی
پینوشتها:
۱. انورابوطه، «تاثیر امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی در اندیشه و عملکرد جنبش جهاد اسلامی فلسطین» ، ترجمه مهدی سرحدی، فصل نامه حضور، شماره ۳۳ (پائیز ۱۳۷۹) ص ۹۸ - ۸۰.
۲. فصلنامه راهبرد، شماره ۱۲ (زمستان ۱۳۷۵) ص ۸.
۳. محمد جواد لاریجانی، مقولاتی در استراتژی ملی (تهران: ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۹)، ص ۶.
۴. فصلنامه راهبرد، شماره ۱۲ (زمستان ۱۳۷۵) ص ۱۰.
۵. امام خمینی (ره)، وصیت نامه سیاسی - الهی (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸) ص ۷.
۶. انور جندی، اسلام و جهان معاصر، ترجمه حمید رضا آژیر (مشهد: آستان قدس، ۱۳۷۱) ص ۲۶۰ - ۲۵۷.
۷. امام خمینی (ره)، صحیفه نور، ۲۲ ج، ج ۲ (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۱) ص ۳۳.
۸. رسول جعفریان، مقالات تاریخی، ۷ ج، ج ۵ (قم: الهادی، ۱۳۷۸) ص ۲۳۸.
۹. جندی، همان.
۱۰. امام خمینی (ره)، صحیفه نور، ج ۱۶، ص ۲۸۹.
۱۱. همان، ج ۲۰، ص ۶.
۱۲. جمیله کدیور، رویارویی انقلاب اسلامی و آمریکا (تهران: اطلاعات، ۱۳۷۲) ص ۹۹.
۱۳. همان، ص ۱۱۴ و ۱۰۰.
۱۴. امام خمینی (ره)، صحیفه نور، ج ۶، ص ۷۶۸.
۱۵. فصلنامه حضور، شماره ۳۴ (زمستان ۱۳۷۹) ص ۱۴.
۱۶. جعفریان، همان، ص ۲۴۱.
۱۷. همان، ص ۲۴۳.
۱۸. همان، ص ۲۴۵.
۱۹. امام خمینی (ره)، صحیفه نور، ج ۱۱، ص ۴۵.
۲۰. همان، ج ۱۳، ص ۲۶۳.
۲۱. همان، ص ۱۲۳.
۲۲. کیهان (۲۲ آذر ۱۳۶۹) ص ۱۲.
۲۳. جعفریان، همان، ص ۲۳۶.
۲۴. حسین کرهرودی، «انتفاضه فلسطین مولود اصولگرایی اسلامی معاصر» ، فصلنامه علوم سیاسی، سال چهارم، شماره ۱۴ (تابستان ۱۳۸۰) ص ۱۹۹.
۲۵. کدیور، همان، ص ۱۰۸.
۲۶. جعفریان، همان، ص ۲۴۷ و ۲۳۷.
۲۷. همان.
۲۸. محمد حسین جمشیدی، «ارتباط متقابل انقلاب اسلامی ایران و جنبش شیعیان عراق» ، مجموعه مقالات انقلاب اسلامی و ریشههای آن، ۲ ج، ج ۲ (قم: نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاهها، ۱۳۷۴) ۳۹۴ - ۳۹۱.
۲۹. جمهوری اسلامی (۴ بهمن ۱۳۷۱)، ص ۸.
۳۰. دستاوردهای عظیم انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در گستره جهان، ۲ ج، ج۲ (تهران: سازمان ارتباطات فرهنگی، بیتا) ص ۴۸ - ۳.
۳۱. جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی چرایی و چگونگی رخداد آن (قم: نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاهها، ۱۳۷۸) ص ۲۱۳.
۳۲. جمشیدی، همان.
۳۳. حمید احمدی، «انقلاب اسلامی ایران و جنبشهای اسلامی در خاورمیانه عربی» ، مجموعه مقالات پیرامون جهان سوم (تهران: سفیر، ۱۳۶۹) ص ۱۵۷ - ۱۱۷.
۳۴. دستاوردهای عظیم انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در گستره جهان، همان.
۳۵. کدیور، همان.
۳۶. همان، ص ۱۱۴.
۳۷. هادی خسروشاهی، حرکتهای اسلامی در فلسطین (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۰) ص ۱۴۳.
۳۸. کدیور، همان، ص ۱۰۸. جعفریان، همان، ص ۲۴۷.
۳۹. کرهرودی، همان.
۴۰. جعفریان، همان.
۴۱. کرهرودی، همان، ص ۳۰۵.
۴۲. جمشیدی، همان. کرهرودی، همان، ص ۲۹۹. جمهوری اسلامی (۱۳/۷۶۳) ص ۸.
۴۳. کرهرودی، همان. مهدی حسنی، فلسطین و صهیونیسم (قم: مرکز تحقیقات اسلامی سپاه، ۱۳۷۶) ص ۸۱.
۴۴. دستاوردهای عظیم انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در گستره جهان، همان.
۴۵. همان.
۴۶. جمشیدی، همان; جعفریان، همان.
۴۷. دستاوردهای عظیم انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در گستره جهان، همان.
۴۸. همان.
۴۹. کدیور، همان، ص ۱۱۶.
۵۰. فصلنامه حضور، شماره ۲۷ (بهار ۱۳۷۸) ص ۷۰.
۵۱. فصلنامه حضور، شماره ۳۴ (زمستان ۱۳۷۹) ص ۱۴.
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
تعمیر جک پارکینگ
خرید بلیط هواپیما
ایران اسرائیل غزه مجلس شورای اسلامی دولت نیکا شاکرمی روز معلم معلمان رهبر انقلاب مجلس بابک زنجانی دولت سیزدهم
آتش سوزی هلال احمر قوه قضاییه تهران پلیس اصفهان بارش باران سیل شهرداری تهران آموزش و پرورش سلامت سازمان هواشناسی
قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بازار خودرو خودرو قیمت سکه دلار حقوق بازنشستگان بانک مرکزی سایپا ایران خودرو کارگران
فضای مجازی سریال جواد عزتی نمایشگاه کتاب عفاف و حجاب فیلم سینمایی مسعود اسکویی تلویزیون سینما سینمای ایران دفاع مقدس فیلم
رژیم صهیونیستی فلسطین آمریکا جنگ غزه حماس نوار غزه چین ترکیه انگلیس اوکراین نتانیاهو یمن
استقلال پرسپولیس فوتبال سپاهان علی خطیر باشگاه استقلال لیگ برتر ایران تراکتور لیگ قهرمانان اروپا رئال مادرید بایرن مونیخ لیگ برتر
هوش مصنوعی هواپیما کولر تبلیغات موبایل تلفن همراه اینستاگرام اپل گوگل ناسا عیسی زارع پور وزیر ارتباطات
کبد چرب فشار خون بیمه بیماری قلبی دیابت کاهش وزن داروخانه رابطه جنسی