دوشنبه, ۲۴ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 13 May, 2024
مفاهیم و معانی در تأملات شاعرانه شاملو
۲۱ آذرماه، مصادف است با سالروز تولد زندهیاد احمد شاملو؛ یکی از اثرگذارترین شاعران شعر فارسی در دوران معاصر. طبیعیاست که درمورد چنین شخصیتی گفتوگوها و مطالب متعددی با غرض یا بیغرض نوشته و منتشر شده باشد اما بررسی ماندگاری و تاثیرگذاری آثار این شاعر نامدار، به راستی زوایای مختلفی را در برمیگیرد. از این رو با محمد بقاییماکان(نویسنده، مترجم و پژوهشگر نامآشنا) وارد صحبت شدیم تا به بیان راز این تمایز و تفاوت در وجود و آثار شاعری به نام شاملو درحد گفتوگویی کوتاه، بپردازد. حائز اهمیت است که ایشان پیش از این تحقیقات و مطالعات خود را بر آثار احمد شاملو، در قالب کتابی تحت عنوان شاملو و عالم معنا و بخشهایی از «فردوسی تا شاملو» درج و در معرض انتشار گذاشته است. از نگاه بقایی؛ احمد شاملو به دلیل مبتکر بودنش است که مورد توجه و علاقه مخاطبان قرار گرفته. همچنین معتقد است وجوه مختلفی در آثار این شاعر فقید وجود دارد که متاسفانه از نظر منتقدان و محققان مغفول واقع شده؛ آنچنانکه با درنظر گرفتن این مباحث، شاملو را میتوان در سطح اندیشمندان و متفکران جهان قرار داد و به قیاس کشید. بقایی میگوید: وقتی در چنان زمانی چهرهای مانند شاملو سربرمیآورد، مانند ابریست که بر تشنه در کویری میبارد. در ادامه متن این گفتوگو را خواهید خواند:
بهعنوان اولین سوال؛ بفرمایید چه ویژگیهایی میتواند شخصی را در یک دوره به لحاظ علمی و اجتماعی تا حد احمد شاملو مطرح و ماندگار کند؟
هر شاعر و نویسنده یا متفکری که در جهان معروفیتی بیشتر از دیگران پیدا میکند، به این دلیل است که حرف تازهای برای مخاطبان خود دارد. این ویِژگی را برای مثال در شاعران بزرگ زبان فارسی مییابیم؛ مثل سنایی که اولبار اندیشههای عرفانی را وارد شعر میکند، بعد از آن در عطار که از منِ آدمی به زیباترین وجه سخن میگوید و سپس حافظ که ظرایف انسانی را به بهترین شکل بیان کرده؛ تا میرسیم به چهرهای به نام احمد شاملو که امروز در شعر فارسی شخصیتی کاملا برجسته و نامدار است. آنچنانکه نه تنها آوازهای همهگیر در ایران دارد بلکه به عنوان شاعری معتبر، معروفیتی جهانی نزد اهل شعر و روشنفکران جهان پیدا کرده است و از این حیث بسیار درخور توجه است.اعتبار شاملو در واقع به دلیل اندیشههای تازهای است که در شعر او مییابیم؛ به این معنا که آنچه در آثار او مطرح شده، پیشتر به این صورت به وسیله شاعران و اندیشمندان بیان نشده بود و همین تازگی است که او را محبوب قلوب کرده است.مهدی اخوانثالث سخن در خور توجهی از این بابت دارد که چرا وقتی کسی با همه سخنوری و احاطهای که به واژگان یک زبان دارد،مورد توجه مخاطبان خود یا جامعه خود قرار نمیگیرد؟ پاسخش این است که مطالب و افکار او در طریق تقلید است؛ نه در راه ابداع و ابتکار. سپس میافزاید آنکه اولبار دهان معشوق را به غنچه تشبیه کرد، مبتکر است و بعد از آن هرکه از این تشبیه استفاده کرده، مقلد است. بنابراین میان مبتکر و مقلد فرق فراوانی وجود دارد و همین تفاوت است که اهالی ادب را به شاعر یا نویسندهای جذب یا دفع میکند. به قول مولانا: از محقق تا مقلد فرقهاست/ کان چو داود است، این همچون صداست. بنابراین مقبولیت شاملو را باید از چنین منظری نگریست.
شما همواره به جریان روشنفکری در تاریخ معاصر کشورمان انتقاد داشتهاید. شاملو در این میانه چه جایگاهی دارد؟
در اینجا باید به جریان روشنفکری ایران نگاه مختصری داشته باشیم. میدانید که روشنفکران ما تا حد زیادی درخور انتقاد هستند که پرداختن به این قضیه در این گفتوگوی کوتاه میسر نیست. اما بهطور خلاصه میتوان گفت اکثر آنها واعظان غیر متعظ بودهاند. به این معنا که برای مثال اگر دم از دیدگاههای عرفانی و مردمی میزدهاند، در بهترین شرایط معیشتی به سر میبردند. ولی آنچه در آثار خود مطرح میکردند، بر اساس زندگی توده مردم بوده است. بنابراین چنین روشی که میتوان آن را به شترسواری همراه با خمیدگی تشبیه کرد، برای اهل نظر و مردمی که تفاوت این فکر و عمل را میدانستند، خوشآیند نبود و وقعی به آن نمینهادند. برای مثال برخی را میشناسیم که در ولایات دیگر، شبها در هتلهای هفت ستاره میخوابند و روز را در دانشگاههای معتبر جهان برای دانشجویان از فقر و حدیث الفقر فخری سخن میگویند! این مشکلیست که در جریان روشنفکری ما به شدت مشاهده میشود؛ به این معنا که به قول کلیم کاشانی، اگر کفش توده مردم چنان پاره است که به احوال زار ما میخندد، کفش فکری که از این مردم دفاع میکند، ساخت معروفترین کارخانههای ایتالیاست. اما چنین تعریفی را در روشنفکران دیگر کشورها کمتر میبینیم. مثلا شخصیتی مثل برتراند راسل که امکانات مالی و اجتماعی فراوانی داشته، با گسترش سلاح اتمی در جهان به مبارزه برمیخیزد و در این مسیر مانند مردم عادی، در نهضتی که خود آن را به پا کرده بود، با لباس معمولی حاضر شده و کف خیابان مینشیند و نشان میدهد میان او و طبقه محروم و نیازمند آگاهی، تفاوتی نیست. درمیان آن دسته از شاعران ما که وجهی روشنفکرانه و اندیشمندانه در آثارشان نمودار است نیز چنین روشی کمتر دیده میشود. به این معنا که اگر از مسائل مردمی و تنگناهای اجتماعی و از کمرنگ شدن برخی از ارزشهای اخلاقی سخن به میان میآید، خود آنان چنان نیستند که مینمایانند. برای مثال ما در چهرهای که با سرودن اشعار انتقادی مبین نگاه انتقادی او به برخی تفکرات بود، کمتر مییابیم که خود او نیز دارای چنین معیشتی باشد که مخاطب مورد نظرش است. البته نمیتوان منکر شد که اشعار شاملو تا حد قابل توجهی در همین طریق است، یعنی بنای آن بر آگاهانیدن جامعه و بیداری چشمهاست اما وقتی زندگی و گذران ایام او را در طول فعالیتهای فرهنگیاش بررسی میکنیم، درمییابیم که به او نیز مانند برخی دیگر از چهرههای ادبی، این نقد نیز وارد است.
احمد شاملو در ادوار مختلف حیاتاش، آثار متعددی در حوزههای مختلف به جای گذاشته؛ از شعر تا ترجمه و.... از این حیث شاملو را چطور ارزیابی میکنید؟
شاملو را میتوان به دینامی تشبیه کرد که مدام به دور خود میچرخیده تا سبک نوین شعرش را کامل کند. او در اکثر زمینههای فرهنگی تا حد در خور تحسینی تلاش کرده است. بارزترین آنها کتاب کوچه است که به واقع میتوان آن را چیزی در حد لغتنامه زندهیاد علیاکبر دهخدا دانست که برای تالیف چنین اثر عظیمی، رنج بسیار برد. دیگر اینکه سردبیری چندین نشریه فرهنگی-ادبی معتبر مانند کتاب هفته که بعدها به کیهان هفته تغییر نام داد و همچنین مجله کوچه و کتاب جمعه نیز از جمله مشغولیات شاملو به شمار میرود. یکی از ابتکارات دیگر او، خواندن اشعار شاعران بزرگ زبان فارسی با صدای اثرگذار خود بوده که موجب بسط این آثار در میان مردم، به خصوص سبب آشنایی شعر فارسی (اعم از سبک قدیم و جدید) در میان نسل جوان شد. گیرایی بیآندازه صدای او سبب شد تا کسانی به این گمان بیفتند که میتوانند همین طریق را برای مطرح کردن آثار خود به کار گیرند اما تجربه نشان داد که هیچکدام از آنها هرگز در سطح تولیداتی از این دست که شاملو عرضه کرده بود، نرسیدند. در میان راویان شعر فارسی، چهرههایی را میشناسیم که شعر را بسیار زیبا میخواندند؛ از آن جمله میتوان به آذر پژوهش، روشنک، تقی روحانی و ریاضی یزدی اشاره کرد. ولی من براساس تجربهای که در کار رادیو دارم، به جرات میتوانم بگویم کسی تا کنون شعر فارسی را دلنشینتر و زیباتر از شاملو نخوانده است. تا بدانجا که حتی تجربهکردهام کسانی که در خارج از کشور زندگی میکنند و کوچکترین اطلاعی از زبان فارسی نداشته و درنمییافتند، با شنیدن شعرهای شاملو لذت میبردند.
شما تا کنون تحقیقات دامنه داری روی آثار شاملو داشتهاید که نتایج آن نیز در دو کتاب به نامهای شاملو و عالم معنا و بخشهایی از «فردوسی تا شاملو» درج کردهاید. به نظر شما آثار این شاعر فقید دارای چه سویهها و ویژگیهای خاصیست؟
در آثار شاملو اندیشههای مختلفی بیان شده که میتوان آنها را حتی طبقهبندی کرد. مانند آنچه درباره عشق گفته، یا در باب مسائل اجتماعی و همچنین آنچه تحت عنوان شبانهها سروده است. اما نکته مهمی در بررسی اندیشههای شاملو به اصطلاح مغفول افتاده. به عبارت دیگر منتقدان شعر معاصر که در آثار شاملو اندیشه گماشتهاند، تصویری از او به دست دادهاند که یکی از اساسیترین حلقههای سلسله تاملات شاعرانه وی در آن مفقود است. یعنی کمتر دیده شده یا اصلا دیده نشده است که کسی از اینان در باب توجه دقیقی که او به مفاهیم مجرد و معانی معقول، بهخصوص مابعدالطبیعه نشان داده، مطلبی پرداخته باشد یا حتی آن را به اختصار مطرح کرده باشد. برای مثال شاملو درخصوص مرگ، اشعار قابل توجهی دارد ولی کسی از این دیدگاه که او چه تصوری از مرگ داشته، چیزی ننوشته است. یا درمورد زمان که یکی از مسائل اصلی و پیچیده در فلسفه است، شاملو دیدگاههای مختلفی دارد که تا کنون کسی از این باب سخنی نگفته و اندیشههای شاملو را در مورد زمان نکاویده است. همینطور در مورد تاملاتی که درخصوص لحظههای شبانه داشته و نمونههایی از این دست که پرداختن به هرکدام، بحثی طولانی در حد یک دفتر میطلبد.
امکانش هست که یکی دو مورد را به عنوان مثال برای ما و مخاطبان بشکافید؟
به عنوان نمونه او مانند اکثر عارفان ما به مرگ پیش رس (مرگی که پیش از فرارسیدن مرگ طبیعی رخ میدهد) قائل است. یعنی آدمی چنان خود را پالوده کند که گویی از جهان رفته و نگاهش به مسائل مادی بیتفاوت شود. یا برای مثال، درخصوص زمان، او همان نظری را دارد که به نوعی دیگر میتوان در نظریه نسبیت انیشتین یافت. شاید برخی خیال کنند این قیاس، قیاسی معالفارق است اما چنین ذهنیتی واقعا در اندیشه شاملو وجود داشته. در فرضیه نسبیت آمده که زمان نمیگذرد؛ بلکه ساکن است این ما هستیم که به دیدار رویدادها و اتفاقات میرویم. شاملو هم در شعر و حسرتی عینا همین مفهوم را بیان میدارد: من ایستاده بودم/ تا زمان/ لنگلنگان/ از برابر بگذرد/ و اکنون/ در آستانه ظلمت/ زمان به ریشخند ایستاده است/ تا من اش/ از برابر بگذرم. یا در شعری با عنوان سه سرود برای آفتاب که به تاکید در آن میگوید: بیهوده مرگ/ به تهدید/ چشم میدراند/ ما به حقیقت ساعتها/ شهادت ندادهایم. و جالب اینکه مولانا نیز در بیتی از مثنوی اندیشهای مشابه را مطرح میکند: جمله تلوینها ز ساعت خاسته است/ رَست از تلوین که از ساعت برست/ چون ز ساعت، ساعتی بیرون شوی/ چون نماند محرم بیچون شوی. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که دیدگاههای شاملو با اندیشمندان بزرگ تاریخ تفکر کشورمان و همچنین با متفکران پرآوازه جهان قابل بررسی تطبیقی است و او در حقیقت خمخانهایست که هنوز بسیاری از خمهایش را در نگشودهاند.
این خبر بسیار ناخوشآیندیست که شاید نشأت گرفته از بیدقتی یا تنبلی محققان باشد. این آسیب تا چه حدی دامنه دار است؟
به هر حال این مشکلی است که اهل تحقیق در کشور ما به آن دچارند؛ به این معنا که هنوز چهرههایی مانند سهروردی، پورسینا، هادی سبزواری و بسیاری از شاعران و متفکران ایرانی به درستی شناخته نشدهاند و هنوز در دانشگاهها و پژوهشگاهها که تعدادشان نزدیک به هزار است و همچنین در همایشها سخنها چنان تکراری و بیاثر است که کمتر کسی رغبت به حضور و شرکت در چنین مراسمهایی را احساس میکند. زیرا هنوز برای چهرههایی مانند رودکی و سنایی، همان مطالبی دنبال میشود که سال پیش از این مرحوم سعید نفیسی یا مدرس رضوی به آن پرداختهاند. و هیچ نکته تازهای در این به اصطلاح تحقیقات و همایشها به چشم نمیآید. از این روست که در مخازن دانشکدهها تعداد بیشماری پایاننامهها با جلد زرکوب، غبار ایام بر آنها نشسته و به دلیل حرفهای تکراری که در آنها آمده هیچ ناشری در خور نمیبیند که برای نشر آنها سرمایهگذاری کند. دیگر کسی پایاننامههایی مانند تاثیر مزدیسنا در ادب پارسی(پایاننامه شادروان محمد معین) نمینویسد. از این روست که وقتی در چنان زمانی چهرهای مانند شاملو سربرمیآورد، مانند ابریست که بر تشنهای در کویری میبارد.
هادی حسینینژاد
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
پیچ و مهره پارس سهند
تعمیر جک پارکینگ
خرید بلیط هواپیما
ایران رهبر انقلاب نمایشگاه کتاب صادق زیباکلام مجلس شورای اسلامی مجلس انتخابات مجلس انتخابات مجلس دوازدهم انتخابات مجلس دوازدهم دولت انتخابات مجلس شورای اسلامی
هواشناسی حج تمتع بارش باران قتل سیل تهران شهرداری تهران زلزله سازمان هواشناسی وزارت بهداشت سلامت پلیس
قیمت دلار قیمت خودرو قیمت طلا خودرو بازار خودرو سایپا گاز حقوق بازنشستگان بانک مرکزی ایران خودرو چین بورس
نمایشگاه کتاب تهران سالار عقیلی کتاب سینمای ایران تئاتر تلویزیون رضا عطاران دفاع مقدس نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران سینما سریال
آیفون فناوری کره زمین
اسرائیل رژیم صهیونیستی فلسطین غزه جنگ غزه حماس آمریکا روسیه افغانستان رفح نوار غزه اوکراین
فوتبال استقلال مهدی طارمی پرسپولیس لیگ برتر رئال مادرید هوادار لیگ برتر فوتبال ایران باشگاه پرسپولیس لیگ برتر ایران بازی سپاهان
هوش مصنوعی شفق قطبی نوآوری ناسا طوفان خورشیدی خورشید ایلان ماسک تبلیغات اپل
تجهیزات پزشکی رژیم غذایی دیابت درمان ناباروری بارداری فشار خون زایمان توت فرنگی