نمایندگان «اسکار»ی ایران, از آغاز تا امروز

مراسم اسکار, سال هاست که مهم ترین اتفاق سینمایی جهان به حساب می آید سینمای ایران در طول ۸۴ دوره برگزار شده مراسم اهدای جوایز آکادمی اسکار, ۱۹ بار نمایندگان خود را به این مراسم معتبر سالانه ارسال کرده است

مراسم اسکار، سال‌هاست که مهم‌ترین اتفاق سینمایی جهان به حساب می‌آید و موفقیت در این رویداد مهم نه تنها فیلم، بلکه کارگردان و عوامل سازنده آن را در جایگاه متفاوتی می‌نشاند. هر چند که برخی معتقدند که جایزه اسکار، جنبه سیاسی یافته و از سیاست‌های کاخ سفید تأثیر می‌پذیرد؛ اما همچنان این صحبت‌ها از اهمیت این اتفاق بزرگ سینمایی نتوانسته بکاهد. سینمای ایران در طول ۸۴ دوره برگزار شده مراسم اهدای جوایز آکادمی اسکار، ۱۹ بار نمایندگان خود را به این مراسم معتبر سالانه ارسال کرده است؛ به طوری که در این مدت یک بار فیلم سینمایی «بچه‌های آسمان» به کارگردانی «مجید مجیدی» در سال ۱۹۹۹ میلادی در میان پنج نامزد نهایی دریافت جایزه اسکار بهترین فیلم غیر انگلیسی زبان قرار داشت و یک بار نیز در سال ۲۰۱۲ فیلم سینمایی «جدایی نادر از سیمین» به نویسندگی و کارگردانی اصغر فرهادی موفق به دریافت جایزه اسکار شده است.

پیشینه حضور فیلم‌های ایرانی در جایزه اسکار به‌عنوان نماینده رسمی از سال ۱۳۵۶ و با معرفی فیلم «دایره مینا» اثر داریوش مهرجویی آغاز شد. پیش از آن، فیلم‌های «گاو» و «آقای هالو»به عنوان آثار قابل توجه سینمای ایرانی برای جذب مخاطب جهانی امیدواری اندکی را ایجاد کردند و درخششی در جشنواره‌های بین‌المللی به وجود آورده بودند؛ اما نخستین گام، نتوانست برای«داریوش مهرجویی» و سینمای ایران چندان موفقیت‌آمیز باشد. سال‌های ابتدایی دهه ۷۰ با سیل توجه جشنواره‌های خارجی به فیلم‌های واقع‌گرای ایرانی رو‌برو بود. سینمایی که با آثار کارگردانانی چون کیارستمی، مهرجویی و مجیدی توانسته بود، حباب بی‌توجهی فضای بین‌المللی به کشورمان را از بین ببرد و به نوعی بتواند شکوفاگر سینمای انسانی ایران در عرصه جهانی باشد.

● فیلمی جسورانه که توفیق نیافت

«دایره‌مینا»،‌ فیلم سینمایی ایرانی ساخته شده در ۱۳۵۳ به کارگردانی داریوش مهرجویی است. این فیلم پنجمین فیلم مهرجویی و نخستین فیلم رنگی او و دومین کار مشترکش با غلامحسین ساعدی است. فیلم به مدت سه سال توقیف بود و سرانجام در ۱۳۵۶ پروانه نمایش گرفت و در جشنواره پاریس در ۱۹۷۷ (پاییز ۱۳۵۶) و سپس برلین به نمایش درآمد و جوایزی نیز از این دو جشنواره دریافت کرد. اکران عمومی آن در ایران در ۲۳ فروردین ۱۳۵۷ آغاز شد. توقیف چند ساله فیلم و موضوع متفاوت و جسورانه‌اش به همراه استفاده از ستاره‌های سینمای تجاری مانند فروزان، «دایره مینا» را به جنجالی‌ترین ساخته مهرجویی تا آن زمان بدل کرد. این فیلم، اولین فیلم ایرانی بود که به عنوان نماینده ایران در جایزه اسکار حاضر شد؛ ولی اقبالی نیافت.

● سه‌گانه‌ای از کیارستمی

«زیر درختان زیتون»، ساخته «عباس کیارستمی» در سال ۱۹۹۴ میلادی ساخته شد. این فیلم به نوعی پاره سوم از سه‌گانه زلزله است. دو فیلم دیگر «خانه دوست کجاست؟» و «زندگی و دیگر هیچ» بود. یک گروه فیلمسازی برای ساخت فیلم وارد روستایی در شمال ایران می‌شود. در این روستا به تازگی زلزله‌ای رخ داده ‌است. این فیلم دومین فیلم ایرانی بود که در مراسم اسکار حاضر شد.

● کپی از دست استاد

اما در این میان، فیلم بعدی که به اسکار رفت، متعلق به جوانی بود که با سماجت‌های خود توانست دستیاری «عباس کیارستمی» را در فیلم زیر درختان زیتون بگیرد. «جعفر پناهی» در اولین فیلم بلند خود با فیلمنامه‌ای از عباس کیارستمی، فیلمی ساخت که بی‌شباهت به ساخته‌های کیارستمی نبود. فیلم در جشنواره سیزدهم فیلم فجر چندان مورد توجه منتقدان قرار نگرفت؛ اما در سال ۱۳۷۴ و پس از دریافت جایزه دوربین طلایی جشنواره فیلم کن و اکران آن در چند سینمای تهران، «بادکنک سفید» پس از «روسری آبی» به عنوان دومین فیلم برتر سال ۱۳۷۴ از طرف نویسندگان و منتقدان برگزیده شد. این فیلم نیز راهی اسکار شد و دست خالی به سینمای ایران بازگشت.

● یک داستان عاشقانه

«گبه»، فیلمی‌ست به نویسندگی و کارگردانی «محسن مخملباف» که در سال ۱۳۷۴ تولید شده است. فیلم داستان عاشقانه‌ دختری از ایل قشقایی است.

● فیلمی که تا پای جایزه اسکار پیش رفت

«بچه‌های آسمان» فیلمی به کارگردانی مجید مجیدی محصول سال ۱۳۷۵ است. این فیلم در سال ۱۳۷۵ جایزه سیمرغ بلورین بهترین فیلم پانزدهمین جشنواره فیلم فجر را به‌دست آورد و در سال ۱۹۹۸ به‌عنوان یکی از پنج نامزد نهایی جایزه بهترین فیلم خارجی اسکار برگزیده شد. «بچه‌های آسمان» روایتگر ماجرای برادر و خواهری است که یک جفت کفششان را به اشتراک گذاشته‌اند. شاید موفقیت این فیلم که پیام‌های ساده انسانی را در روایتی حرفه‌ای و واقعی از زندگی دو کودک روایت می‌کرد، نخستین جرقه امید برای سینمای ایران در جایزه اسکار بود.

اسکاری که طبیعی‌ست، علاوه بر ساختار فیلم و توانمندی‌های تکنینکی می‌تواند به‌شدت از سیاست‌های هالیوودی و البته رسانه‌ای تاثیرپذیر باشد؛ حتی اگر نخواهیم این تاثیرپذیری را مدیریت شده فرض کنیم. بنابراین تسلیم آکادمی در برابر ارزشمندی فیلم مجیدی نشان از اهمیت فیلم مجیدی در سال ۱۹۹۹ داشت. به هرحال انتخاب فیلم مجیدی در آن سال توانست توجه و واکنش‌های بیشتر سینمای ایران و رسانه‌ها را به نام نماینده سالانه کشورمان به این مراسم به وجود آورد.

● در پی معنایی برای زندگی

رنگ خدا عنوان فیلمی ایرانی به کارگردانی «مجید مجیدی» است. این فیلم به تعبیر اهالی فن در آن روزگار فیلمی معناگرا عنوان شد. فیلمی که در آن نوجوانی نابینا در پی معنایی برای زندگی بود. این فیلم نیز راهی اسکار شد.

● فیلمی جزئی‌نگر

«زمانی برای مستی اسب‌ها»، اولین فیلم بلند سینمایی «بهمن قبادی»ست که در سال ۱۳۷۸ در یک روستای مرزی ایران و عراق و با بازی بازیگران غیر حرفه‌ای ساخته شد. زمانی که فیلم به عنوان نماینده ایران راهی اسکار شد، بسیاری از منتقدان مخالف این امر بودند. هرچند که برخی این واکنش را به علت گرایش قوم‌‌گرایانه بهمن قبادی دانستند؛ اما حقیقت امر این بود که فیلم قبادی استانداردهای اولیه یک فیلم خوب به لحاظ فرم را نداشت. از داستان فرم که بگذریم، منتقدان بر این عقیده بودند که فیلم‌هایی از این دست که بخشی از ایران و فرهنگ آن را نمایش می‌دهد، نمی‌تواند نماینده مناسبی برای معرفی ایران و سینمای آن به عرصه جهانی باشد.

● باران و ترانه

پس از موفقیت فیلم مجیدی هر سال تعدادی از فیلم‌ها، داعیه حضور و درخشش در اسکار را داشتند. در سال ۲۰۰۰، فیلم «باران» از مجیدی باز هم نماینده ایران در اسکار بود که این بار البته نتوانست موفقیتی داشته باشد. سپس موفقیت فیلم اجتماعی رسول صدرعاملی، یعنی «من ترانه ۱۵ سال دارم» موجب شد تا مسئولان سینمایی وقت این فیلم را به آکادمی معرفی کنند و چرخشی ۱۸۰ درجه‌ای در نوع انتخاب آثار ایرانی داشته باشند.

● فیلمی غافلگیر کننده

«نفس عمیق»، اثر پرویز شهبازی، محصول سال ۱۳۸۱، نخستین بار در بیست و یکمین جشنواره فیلم فجر در سال ۱۳۸۰ به نمایش درآمد و تحسین منتقدان را برانگیخت. این فیلم پس از «مسافر جنوب» و «نجوا» سومین فیلم پرویز شهبازی است. نفس عمیق، داستان سه جوان است که در نقطه عطفی از زندگی‌شان به یکدیگر می‌رسند و با هم این راه را می‌پیمایند. داستان در تهران دهه ۱۳۷۰ می‌گذرد. فیلمی غافلگیر‌کننده که راهی اسکار شد و باز هم دست‌ خالی بازگشت.

● یک فیلم موفق ایرانی، اما ناکام در اسکار

«لاک‌پشت‌ها هم پرواز می‌کنند»، فیلمی‌ست به نویسندگی و کارگردانی «بهمن قبادی» که در سال ۱۳۸۳ ساخته شده‌ است. فیلم در جریان جنگ عراق به زندگی گروهی از مردم کرد در مرز ترکیه و ایران می‌پردازد. «لاک‌پشت‌ها هم پرواز می‌کنند» یکی از موفق‌ترین فیلم‌های ایرانی در جشنواره‌های خارجی بود. این فیلم توانست جایزه اصلی جشنواره «سن سباستین» «خرس شیشه‌ای» جشنواره برلین را از آن خود کند. این موفقیت‌ها، سبب شد این فیلم از سوی ایران برای شرکت در مراسم اسکار سال ۲۰۰۴ فرستاده شود. انتخابی که باز هم بی‌نتیجه ماند.

● یک فیلم خوش‌ساخت

«خیلی دور، خیلی نزدیک» اثر سیدرضا میرکریمی، فیلمی بود که نماینده یک تفکر خاص در سینمای ایران بود که بر خلاف تفکری که نمایندگی می‌کرد، فیلم بسیار خوش‌ساختی بود که طبیعت زیبای کویر ایران را به زیبایی تصویر کرده بود. این فیلم نیز از دیده داوران اسکار پنهان ماند و این روند نادیده گرفتن سینمای ایران ادامه داشت.

در سال‌های بعدی نیز فیلم‌هایی چون «کافه ترانزیت» کامبوزیا پرتوی، «میم مثل مادر» مرحوم ملاقلی‌پور و «آواز گنجشک‌ها» مجید مجیدی، نیز فیلم‌های ایرانی موفقی بودند که در عرصه بین‌المللی چندان دیده نشدند.

● یک جدایی و یک آغاز

«جدایی» نامی‌ست که فرهادی برای واپسین اثرش در عرصه بین‌المللی برگزیده بود. فیلمی که در همه جشنواره‌هایی که حضور یافت، درخشید و امید نخست ایرانیان در اسکار شد. البته فیلم قبلی فرهادی، یعنی «درباره الی» نیز نماینده ایران در اسکار بود که با همه قوتش اقبالی برای دریافت جایزه نداشت. پس از فیلم مجیدی، این نخستین‌بار بود که یک فیلم ایرانی در میان ۹ فیلم نهایی بهترین فیلم خارجی اسکار قرار می‌گیرد و امید زیادی ایجاد کرد تا فرهادی بتواند طلسم دریافت یک اسکار را برای سینمای ایران بشکند. فیلمی که برخلاف دیگر فیلم‌های ایرانی حاضر در مراسم اسکار تاکنون، یک مفهوم جهانی را دستمایه خود قرار داده بود و تصویری روستایی و فقیر را از سینمای ایران به نمایش نگذاشته بود. فیلمی که توانست جایزه اسکار بهترین فیلمنامه را از آن خود کند. حال پس از توفیقی که جدایی یافت، سینمای ایران نسبت به مراسم اسکار جدی‌‌تر شده است.

امسال برای انتخاب فیلمی که شایسته رفتن به اسکار باشد، حرف و حدیث‌های بسیاری مطرح شد تا در نهایت فیلم «گذشته» راهی این جشنواره شد. فیلمی که سرمایه‌گذار و بیشتر عوامل آن فرانسوی بودند و مخالفان فکر می‌کردند که این امر این جایزه را تحت تأثیر قرار می‌دهد و حتی اگر جایزه به این فیلم تعلق گیرد، شاید به نام سینمای فرانسه تمام شود؛ اما نباید این امر را فراموش کرد که هر فیلمی متعلق به کارگردان، نه سرمایه‌گذار و عوامل دیگر فیلم است.