زندگی و اندیشه های سید جمال الدین اسد آبادی

ظهور سید جمال الدین اسد آبادی دراوایل قرن چهاردهم هجری به دنبال بحران خلافت تزلزل قدرت سیاسی و قدرتمند شدن موضع اصولیها در حوزه های علمیه صورت می گیرد

ظهور سید جمال الدین اسد آبادی دراوایل قرن چهاردهم هجری به دنبال بحران خلافت تزلزل قدرت سیاسی و قدرتمند شدن موضع اصولیها در حوزه های علمیه صورت می گیرد

عوامل انحطاط مسلمین از دیدگاه سید جمال الدین دوری از عقل و یونانی زدگی وتقلید است . وی تفكر فلسفی یونان را التقاطی از عقاید بت پرستانه همراه با مباحث عقلی می داند

سعید ارموی

بحران خلافت در آغاز قرن نوزدهم ، مهمترین مسئله ای بود كه ذهن اندیشمندان را به خود جلب كرد. موج جدیدی كه در بین اقشار مختلف اجتماعی ایجاد شد . به ضرورت اصلاحات و جایگزینی قانون در جامعه معتقد گردید. نگرانی عمده اندیشه گران مسلمان در آغاز قرن نوزدهم به مسایلی نظیر زوال و انحطاط مسلمین ، ضرورت پیشرفت ، ترقی و بهره گیری از تمدن غرب و یا عدم بهره گیری از آن ، مبارزه با دولتهای استعمارگر و ضرورت برپایی و تاسیس نظامهای سیاسی و اقتصادی سالم مواردی است كه ذهن اندیشمندان اسلامی را بخود معطوف داشته بود . از نظر گاه علماء ،دین به تمامی مسایل گذشته ، حال و آینده انسان پاسخ داده است .

یكی از بحرانهای دولتهای مسلمان در آغاز قرن ۱۴ ه.ق بحران مشروعیت بوده است . مشروعیت دولتها به دلیل ادامه روشهای قرون وسطایی زیر سوال بود ، بخشهای زیادی از جامعه تحت سلطه دولت قرار داشته و نهادهای مختلف اجتماعی خود را با نظم سنتی كه شاه در راس امور آن قرار داشت كم كم ناهماهنگ می یافتند. ظهور سید جمال الدین اسد آبادی در شرایطی بود كه جامعه به برخی از نقاط عطف خود رسید . از دیدگاه تفكر مذهبی ، جدال اصولیون با اخبار یون مراحل نهایی خود را طی كرد . اصولیها با وجود شخصیت قدرتمندی همچون شیخ مرتضی انصاری به توفیقاتی رسیدند . یكی از این توفیقات رواج آزاد اندیشی بود كه در حوزه های علمیه بسط و گسترش یافت ، بحث و گفتگو درباره مباحث دینی و قدرتمندی نهاد اجتهاد ، روحانیت را وارد عرصه نوینی از حیات فكری و عملی خود ساخت. سید جمال الدین دراین ایام یكی از بهترین شاگردان شیخ مرتضی انصاری بود.

تحلیل افكار و آرای سید جمال الدین با توجه به نقش فعالی كه وی در بیدارگری مسلمانان داشته ، از اهمیت خاصی برخوردار است . حضور او در آغاز این راه ، برای سالهای بعدی تعیین كننده است . تحلیل از وی در واقع بررسی بخش مهمی از یك جریان مذهبی است كه نسبت به مسایل و مشكلات متعدد جامعه اسلامی واكنش نشان داده است . در سالهای اخیر همراه با اوج گیری نهضتهای اسلامی ، سید جمال و میراث فكری او پیش از بیش مورد توجه قرار گرفته است . تا جائیكه اودر میان توده های مسلمان تبدیل به یكی از چهره های افسانه ای مبارزه علیه غرب شده است . جهان اسلام در بخش مهمی از حركت اسلامی خود از این میراث سود جسته . این میراث را می توان چنین بر شمرد : “ اعتقاد به توانایی ذاتی دین اسلام برای رهبری مسلمانان و تامین نیرومندی و پیشرفت آنان ، مبارزه با روحیه تسلیم به قضا و قدر و گوشه نشینی و بی جنبشی ، بازگشت به منابع اصلی فكری اسلام ، تفسیر عقلی تعالیم اسلام و فراخواندن مسلمانان به یاد گرفتن علوم نو ، مبارزه با استعمار و استبداد به عنوان نخستین گام در راه رستاخیز اجتماعی و فكری مسلمانان .” از سید جمال الدین نوشته های زیادی در دست نیست . زندگی پنجاه وهشت ساله وی در دوران فعالیتهای سیاسی و مسافرت و تبعید سپریی شد . فعالیتهای متعدد او در كشورهای افغانستان ، هندوستان ، مصر ، ایران ، عثمانی ، انگلستان و فرانسه از وی چهره ای جهانی ساخت . بیشتر كوشش او در دوران مبارزاتش صرف كارهای عملی گردید . نوشته های اندكی كه از وی باقی مانده محصول دوره هایی كوتاه از مبارزات او است كه یا به علت تبعید اجازه فعالیتهای سیاسی محض را نداشته و یا جز نوشتن راه دیگری برای ادامه مبارزاتش نبوده است . اكثر نوشته هایی كه از سید باقی مانده ، مربوط به نامه هایی است كه او به سران كشورها ، روحانیون ، دوستان و … نوشته است . سیر زندگی سید جمال الدین اكنون تا حدودی مبهم و برخی از مسائل زندگی وی مورد اختلاف

پژوهشگران می باشد ، مثلا اینكه سید ایرانی بوده است یا اهل افغانستان ، یكی از مسایل مبهمی است كه تحقیق درباره او را دشوار می سازد . گرچه حكم درباره ملیت سید ، با توجه به اینكه خود نیز چندان مایل به اینكار نبوده ، جای تامل و درنگ دارد . او خودرا از لحاظ فكری متعلق به هیچ سرزمین و طایفه ای نمی دانسته و از این قیود آزاد بوده ، وی در سفرهای دور و دراز خود در پی مقصود واحدی بوده است ، آن مقصود عبارت از آزادی و سر بلند كردن مسلمانان بوده و در ین راه از هیچگونه فداكاری و كوششی خود داری نمی كرد .

سید اسامی متعددی داشته و در هر مملكتی كه می رفته با توجه به روحیات مردم آنجا ، پسوندی را به اسم خود می افزود . او به نامهای گوناگونی چون حسینی ، افغانی ،كاببلی ، استامبولی ، اسسد آبادی و … در همه جا ظاهر می شده است .

پیش از آنكه عقاید سید جمال الدین در مورد اتحاد اسلام مورد بررسی قرار گیرد ، ذكر یك نكته دیگر لازم است ، بررسی آراء افكار سید به منظور تعیین جایگاه و نقش فكری وی در بیدارگری مسلمانان به كار می رود . این تحلیل عمدتا معطوف به تفكرات وی در زمینه مشكلات مسلمین و اتحاد اسلام است . آن چیزی كه درباره شخصیت سید جمال جالب توجه است ، عزم و اراده ای است كه او در مبارزاتش از آن برخوردار بود . او به هر جا كه می رفت جمعی را شیفته خود می ساخت . قدرت سخنوری و سحر بیانی كه در كلمات آتشین سید بود ، جمع مرده ای را حیات و نشاط دوباره میبخشید . محمد عبده یار وفادار سید كه خود یكی از مصلحین بزرگ مصرر اسست در نامه ای به ویی می نویسد :“ از سوی تو به من حكمتی رسیده است كه با آن دلها را منقلب می كنم و عقول را در می یابم و در خاطره های مردم تصرف می كنم … روح حكمت تو مردگان ما را زنده كرد و عقلهای ما را روشن ساخت . ما برای تو اعدادیم و تو واحدی ، ما مخفی و تو آشكار . عكس روی تو را من قبله نمازم گذارده ام و آن را ناظر اعمال و كردار خود قرار داده ام .”

علاوه بر این سید جمال دارای نبوغی فوق العاده بود . وی به چند زبان خارجی كاملا مسلط بود و می توانست علاوه بر زبان فارسی به زبان عربی ، تركی ، انگلیسی و فرانسه سخن بگوید . از میان آثار قلمی به جا مانده از سید مقالات “ چرا اسلام ضعیف شد ” ، “ لكچر در تعلیم و تربیت ” ، “ فواید فلسفه ” و “ پاسخ به ارنست زنان ” برای شناخت مواضع سید جمال در مورد علل انحطاط و عقب ماندگی مسلمانان و رهنومدهای وی برای پیشرفت و اتحاد جهان اسلام حائز اهمیت است . مقاله “ چرا اسلام ضعیف شد ” به تحلیل عقب ماندگی مسلمانان می پردازد . این مقاله اخیرا به همت دكتر عبدالهادی حائری به چاپ رسیده است . این مقاله به كرات و البته نه ببه صورت كامل در روزنامه های تذكر و حبل المتین و مقالات جمالیه چاپ شده است . یكی از دلایل در چاپ مكرر این مقاله خصوصا در دوره انقلاب مشروطیت ایران ، این بود كه علما و رهبران مذهبی مشروطه از مفاد این مقاله به نوعی در تایید نقش خویش در مشروطیت سود می جستند.

---