مصلح بیدارگر

سید جمال الدین از پنج سالگی آموزش قرآن و مقدمات عربی را در نزد پدر و مادرش که زنی با سواد و صاحب کمال بود, آغاز کرد

سید جمال الدین اسد آبادی در سال ۱۲۱۷ ش در خانواده‏ای روحانی در محله امام زاده احمد، اسد آباد همدان، دیده به جهان گشود. پدر بزرگوارش عالم جلیل القدر به نام سید صفدر بود که بزرگ سادات سید حسینی آن سامان بود.

سید جمال الدین از پنج‏سالگی آموزش قرآن و مقدمات عربی را در نزد پدر و مادرش که زنی با سواد و صاحب کمال بود، آغاز کرد.

پدر با مشاهده نبوغ سرشار فرزند، تصمیم می‏گیرد او را به یکی از مراکز علمی ببرد تا ادامه تحصیل دهد. پس از این واقعه، او را به حوزه قزوین می‏آورد. در این شهر سید جمال حتی روزهای تعطیل هم به تحصیل می‏پردازد. پس از دو سال اقامت در حوزه قزوین، به اتفاق پدر به تهران می‏رود. پس از ورود به تهران در درس عالم بزرگ سید صادق طباطبائی شرکت می‏کند. در قسمتی از درس، سید جمال از استاد درخواست می‏کند دوباره عبارتی را توضیح دهد. وقتی آن عالم بزرگ به قیافه بسیار جوان او نگاه می‏کند به او می‏گوید: این فضولی‏ها به تو نیامده است. سید جمال در پاسخ متواضعانه می‏گوید: تقاضای فهمیدن مسایل علمی فضولی نیست و دانستن و بهره‏مند شدن از علوم نیز به بزرگی و کوچکی ربطی ندارد. سپس شروع می‏کند به ترجمه شرح حدود دو صفحه از کتابی که استاد مشغول تدریس آن بود. مرحوم طباطبایی از دیدن آن همه توانمندی و تیزهوشی، بیان نافذ شگفت زده می‏شود و سید جمال را در آغوش می‏گیرد. لباس روحانیت را به او می‏پوشاند. پس از چندی سید جمال عازم عتبات می‏شود. در نجف اشرف در درس شیخ مرتضی انصاری، که سرپرستی حوزه نجف را عهده دار بود، شرکت می‏کند. شیخ هم با دیدن سید جمال و آگاه شدن از نبوغ و استعداد فوق العاده او عهده دار هزینه تحصیل وی می‏شود.

وی در طی چهار سال، علاوه بر شرکت در درس‏های شیخ انصاری از محضر استادان به نام آن عصر نظیر ملاحسینقلی همدانی شرکت کرده و در مدت زمان کوتاهی به مراتب والای علمی نایل می‏آید و به اخذ درجه اجتهاد از استادش شیخ انصاری موفق می‏شود.

سید جمال در حالی که شانزده سال بیش‏تر نداشت، از عتبات خارج می‏شود. نخست‏به بمبئی و به کشورهای مختلف از جمله هند، افغانستان، مصر، ترکیه و ایران سفر می‏کند و دست‏به مبارزات سیاسی می‏زند.

سرانجام پس از عمری مبارزه سیاسی در ۱۹ اسفند ۱۲۷۵ او را به شهادت رساندند. و اینک در کابل مقبره او زیارتگاه عاشقان اوست.

● نهضت اصلاحات سید جمال

▪ اهداف نهضت اصلاحی سید جمال

سید جمال الدین اسد آبادی پس از بررسی و مطالعه اوضاع جهان عصر خویش به این حقیقت پی می‏برد که امت اسلام در نتیجه جهل و نا آگاهی و بی توجهی به احکام و تعالیم و ارزش‏های اسلامی از یک سو، گرفتار شدن به حکومت‏های خودکامه و مستبد از سوی دیگر و نیز به دلیل توطئه‏های گوناگون استعمارگران، که در صدد سلطه بر منابع و ذخایر کشورهای اسلامی هستند، از اوج عظمت و اقتدار سقوط کرده و راه انحطاط و عقب ماندگی را سیر می‏کند. وی از مشاهده وضع به شدت متاثر شده و تصمیم می‏گیرد تا از طریق بیدار سازی مردم مسلمان، به مبارزه با دشمنان و تجدید حیات دوباره اسلام بپردازد. سید مجموعه فعالیت‏های خود را برای تحقق اهدافی که در نظر داشت، در چند محور ذیل متمرکز نمود.

الف) بازگشت‏به اسلام

سید جمال علت گرفتاری‏های جهان اسلام را فاصله گرفتن از تعالیم راستین اسلامی و گرفتار آمدن به عقاید خرافی می‏دانست و در این باره می‏گوید: مسلمانان نخستین با این که اندک بودند، ولی در نتیجه عمل به تعالیم حیات بخش اسلام در مدت یک قرن از جبال آلپ تا دیوار چین پیش رفتند و خسروان ایرانی و قصران رومی را به خاک مذلت نشاندند و با اخلاق کریمه خود، در اندک زمانی صد میلیون غیر مسلمان را به اسلام جذب کردند. (۱) وی پس از توصیف وضع مسلمانان نخستین و مقایسه آن با وضع مسلمانان زمان خود، راه نجات امت اسلامی را در بازگشت‏به اسلام و عمل کردن به تعالیم آن می‏داند و شیوه درست‏بازگشت‏به اسلام را در معرفی چهره حقیقی اسلام و از بین بردن بدعت‏ها و خرافاتی که با احکام و ارزش‏های اسلامی در آمیخته است، می‏داند.

ب) ایجاد وحدت

سید علت پیشرفت مسلمانان را در طول تاریخ، علاوه به تمسک بر تعالیم عالیه اسلام، در سایه برخورداری از اتحاد و همبستگی می‏دانست. در مقابل، شکست و عقب افتادگی آنان را نتیجه طبیعی گرفتار شدن به تشتت و تفرقه معرفی می‏کرد. وی می‏نویسد: اتحاد و همبستگی برای تقویت ولایت اسلامی از قوی‏ترین ارکان دیانت محمدی و عقیده به آن، از ابتدای ترین عقاید در نزد مسلمانان است که در آن، احتیاج به استادی که آن را تعلیم بدهد و یا کتابی که آن را ثابت‏بسازد و یا رساله‏ای که آن را نشر کند ندارند و رعایای مسلمان، گذشته از افراد مستکبر آن از این که ملت را تشتت آرا و خواسته‏های متفاوت است غم و اندوه فرا گرفته است و از چشم هایشان اشک جاری است. اگر وجود امرای گمراه، که اهل طمع در سلطه‏اند در میان نبود، شرقی آن با غربی و شمالی آن با جنوبی جمع می‏شد و همه یکسر ندای واحدی را لبیک می‏گفتند. (۲)

آن گاه در انتقاد از وضع موجود می‏گوید: گویا مسلمانان با هم متحد شده‏اند که متحد نشوند، با آن که اگر دست اتحاد بدهند و نیروهای خویش را در یک خشم مقدس علیه بیگانه بسیج کنند، بزرگترین قدرت‏ها را از مقاومت‏باز می‏دارند. (۳)

آن گاه پس از رد مسائلی چون نژاد پرستی و قوم گرایی و... ، اتحاد حول محور مکتب را مهم‏ترین راه حفظ انسجام جوامع اسلامی دانسته و هشدار می‏دهد: خداوند هیچ قبیله‏ای را هلاک نساخته، مگر پس از این که به تفرقه گرفتار شدند و به نفاق مبتلا گشتند که موجب ذلت طولانی و عذاب سخت و فنای سرمدی آنان گردید. (۴)

ج) مبارزه با استداد داخلی

سید جمال به این حقیقت پی برده بود که وجود حکومت‏های خود کامه و مستبد در جوامع اسلامی یکی دیگر از عوامل مهم انحطاط مسلمانان است ; چرا که این قبیل حکومت‏ها تنها به خوش گذرانی، بر آورده شدن خواست‏های نفسانی خود اهمیت می‏دهند اما این که مردم چه مشکلاتی دارند و بیگانگان چگونه به تاراج سرمایه‏های مسلمانان می‏پردازند، نه تنها توجهی نداشتند بلکه خود آنان از جمله عوامل فراهم کننده زمینه غارت بیش‏تر ذخایر ملت‏ها بودند. سید جمال در مورد زیان‏های حکام مستبد می‏گوید: حاکم مستبد ملت را با تصرفات خود در پرتگاه تباهی سقوط قرار می‏دهد و پرده جهل بر چشم‏های آنان می‏کشد و حوادث فقر و گرسنگی را به بار می‏آورد و در سلطه خود از جاده عدل خارج می‏گردد... نظام مختل و اخلاق فاسد می‏گردد و صدای ملت را کسی نمی‏شنود... وی در توصیف اعمال ناصرالدین شاه قاجار می‏نویسد: پیشوای بزرگ، پادشاه ایران سست عنصر و بد سیرت گشته، مشاعرش ضعیف شده، بد رفتاری را پیش گرفته، خودش از اداره کشور و حفظ منافع عمومی عاجز است. بنابراین، زمام کار را به دست مرد پلید بدکار و پستی داده که در مجامع عمومی به پیغمبران بد می‏گوید... از اروپا که برگشته پرده شرم را پاره کرده و خود سری را پیش گرفته و بی پرده باده گساری می‏نماید. با کفار دوستی می‏ورزد با مردم نیکو کار دشمنی می‏کند... زمام امور ملت را یک جا به دست دشمنان اسلام داده و مسلمانان را بنده آنان نموده و سلطنت و آقایی کفار را بر آنان داد... نصف دیگر مملکت را هم به عنوان حق السکوت به دولت روسیه داده... (۵)

د) مبارزه با استعمارگران

سید پس از شناخت ابعاد گوناگون استعمار جدید، به مبارزه همه جانبه با آن برخاست. احمد امین مصری می‏نویسد: او می‏کوشید تا کشورهای اسلامی را از زیر بار سلطه اروپاییان و استعمار بیگانگان نجات دهد. (۶)

سید جمال در راستای مبارزه با استعمار کارهای زیادی انجام داده است. وی در مرحله اول تلاش کرد چهره واقعی استعمارگران را و ترفندهایی که به کار می‏برند، برای مسلمانان بشناساند. آن گاه این هشدار را به آنان داد که اگر زود نجنبند تمام سرزمین اسلامی و منابع و ثروت‏های آنان را متصرف خواهند شد.

وی در مورد راه بر طرف ساختن شر استعمار انگلیسی می‏گوید: راهی جز توسل به زور و نبرد مسلحانه وجود ندارد، چون استعمار جز زبان زور نمی‏فهمد، بر این اساس، از جمله وی امور زیر را در روند مبارزه با بیگانگان مورد توجه قرار می‏داد:

- دمیدن روح خود باوری

- تاکید ضرورت احیا مجدد عنصر جهاد و مبارزه

- پافشاری به غیرت دینی و تعصب دینی.

- مبارزه با غرب زدگان.

بخشی از فعالیت‏های سید جمال مبارزه با غربگرایان اختصاص داشت. این گروه بر اثر فریفتگی به ظواهر تمدن غربی یا به جهت مرعوب شدن درباره پیشرفت‏های صنعتی آن به تمام اصول اعتقادات و ارزش‏های فرهنگی جامعه خود پشت کرده بودند و به ترویج و اشاعه فرهنگ و آداب رسوم هر چند مبتذل غربی می‏پرداختند. سید با این قبیل افراد نیز به معارضه برخاسته بود. به قول استاد شهید مطهری: یکی از امتیازات سید جمال این بود که، با این که او به اصطلاح یک مرد تجدد گرا بود و مسلمانان را به علوم و فنون جدید و اقتباس تمدن غربی می‏خواند و با بی سوادی و بی خبری و عجز فنی و صنعتی مسلمانان به پیکار برخاسته بود. متوجه خطرهای تجدد گرایی‏های افراطی بود. وی می‏خواست مسلمانان علوم و صنایع غربی را فرا گیرند. اما با این که اصول تفکر مسلمانان یعنی جهان بینی آنها جهان بینی غربی گردد و جهان را با همان عینک ببینند که غرب می‏بیند مخالف بود... (۸) مبارزه با اندیشه‏های سید احمد خان هندی در این راستا بود. حتی رساله نیچریه را به انگیزه رد دیدگاه‏های مادی گرایانه رایج آن دوره به نگارش در آورد تا زمینه غرب گرایی در تفکرات و جهان بینی و اصول ارزشی از بین ببرد...

علاوه بر، این سید جمال برای پی‏گیری اهداف نهضت‏خود امور زیر را نیز تعقیب می‏کردند:

- تبیین و تشریح حقیقت احکام و معارف اسلامی برای اندیشمندان غربی و پاسخ به شبهات آنان در زمینه مسایل اسلامی، که پاسخ به مطالب کنفرانس معروف ارنست رنان فیلسوف شرق شناس نامدار فرانسوی از جمله آنهاست. در ضمن آن به چندین نظریه ناصواب ایشان پاسخ داد که ارنست رنان با تواضع پس از شنیدن پاسخ‏های سید جمال گفت: با شیخ جمال الدین تقریبا دو ماه پیش آشنا شدم و اثری که از او در دوران من باقی ماند، جز از معدود اشخاص میهن در ذهن من باقی نمانده است. به هر حال، او به شدت مرا تحت تاثیر قرار داد... هر وقت من با او هم صحبت می‏شوم... چنین خیال می‏کنم که گویی با بوعلی سینا یا ابن رشد... روبرو می‏شوم.

- گفت و گو با سیاستمداران انگلیس و اروپا: سید به شیوه‏های گوناگون با سیاستمداران مؤثر اروپایی از جمله انگلیسی به گفت و گو می‏نشست تا بلکه آنان را از طریق مذاکره و... از دنبال کردن اهداف استعمار گرانه شان باز دارد. در این راستا، یکی از کارهای او عبارت است از: نوشتن نامه‏ای به ملکه انگلیس. وی در ضمن این نامه، تلاش می‏کند تا از حمایت دولت انگلیس از حکومت قاجار بکاهد. به ملکه انگلیس هشدار می‏دهند که اگر از استبداد قاجار دولت انگلیس پشتیبانی کند، مردم ایران آنان را در جنایات حکومت‏سهیم خواهند دانست...

- استمداد از علمای دینی: سید با توجه به جایگاهی که بویژه علمای شیعه در نزد مردم داشتند، همواره از آنان درخواست می‏کرد که ضمن انجام وظیفه دینی‏شان در راستای بر طرف ساختن مشکلات مردم و خنثی کردن توطئه‏های دشمن، بیش از پیش وارد میدان شوند. (۹)

در نامه‏ای به آیهٔ الله میرزای شیرازی می‏نویسد:... حق را باید گفت. تو رئیس فرقه شیعه هستی. تو مثل جان در تن همه مسلمانان دمیده‏ای، هیچ کس جز در پناه تو نمی‏تواند برای نجات ملت‏برخیزد و آنها به غیر از تو اطمینان ندارند. اگر برای گرفتن حق قیام کنی همه به پشتیبانی تو برخاسته، آن گاه افتخار و سر بلندی نصیب شان خواهد شد... (۱۰)

- بهره برداری از رقابت‏بیگانگان: وقتی سید متوجه شد که کشورهای استعماری نظیر روسیه، انگلیس، فرانسه و... در دستیابی به منابع و ذخایر کشورهای اسلامی با هم رقابت دارد، تلاش نمود تا شاید از طریق مشغول ساختن آنها با یکدیگر در حدی که امکان دارد آنان را از تحقق بخشیدن به نقشه‏ها و توطئه‏های شومی که بر علیه جوامع اسلامی دارند باز دارند...

- تربیت‏شاگرد، نوشتن کتاب و منتشر ساختن نشریات...

از دیگر کارهای سید جمال الدین، تربیت و آموزش جوانان جامعه اسلامی است که شاگردانی چون محمد عبده - اقبال لاهوری از جمله آنهاست. علاوه بر آن انتشار چندین نشریه که در ضمن آنها، بیان دیدگاه‏ها و روشنگری‏های لازم از توطئه‏های دشمنان پرده می‏داشت. که معروفترین نشریه ایشان عروهٔ الوثقی بود که در پاریس آن را منتشر می‏ساخت. یکی دیگر از کارهای سید جمال، نوشتن کتاب بود که از آن طریق نیز به پیشبرد اهداف خود می‏پرداخت.

نویسنده: سید صادق - سیدنژاد

منبع: سایت - باشگاه اندیشه - به نقل از ماهنامه دیدار آشنا، شماره ۳۳

پی‏نوشت:

۱. رساله نیچریه، ص ۵۱ و ۵۲.

۲. گزیده عروهٔ الوثقی، ص ۹۳.

۳. سید جمال الدین اسد آبادی، بنیان گذار نهضت احیاء تفکر دینی، ص ۱۵۱.

۴. گزیده عروهٔ الوثقی، ص ۹۸.

۵. سید جمال الدین غریو بیداری، ص ۱۴۲ و ۱۴۳.

۶. زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، ص ۱۰۵، ۱۰۶.

۷. تاریخ الافغان، ص ۶۱.

۸. نهضت‏های اسلامی در صد ساله اخیر، ص ۱۸.

۹. زندگی و سفرهای سید جمال الدین، ص ۲۵ و ۲۲.

۱۰. سید جمال الدین غریو بیداری، ص ۱۴۱.