روسیه, در جست و جوی ریشه های اسلامی اش

تحکیم چند قطبی بودن, گفت و گو میان «غرب مسیحی» و « شرق اسلامی» و توسعه روابط روسیه و کشورهای اسلامی, به یکی از اولویت های سیاست خارجی مسکو بدل گشته است

تحکیم چند قطبی بودن، گفت و گو میان «غرب مسیحی» و « شرق اسلامی» و توسعه روابط روسیه و کشورهای اسلامی، به یکی از اولویت های سیاست خارجی مسکو بدل گشته است. با وجود درگیری در چچن، این سیاست به ثمر نشسته است و شامل کشورهایی مانند عربستان سعودی، مصر و ترکیه نیز می شود که متحد سنتی ایالات متحده محسوب می شوند.

با وجود جنگ بی رحمانه ای که در آن زمان در چچن جریان داشت، آقای ولادیمیر پوتین مفتخر شد تا اولین رئیس جمهوری کشوری با اکثریت غیر مسلمان باشد که برای سخنرانی در نشست سران سازمان کنفرانس اسلامی (OCI) دعوت می شود؛ نشستی که دهم اکتبر ٢٠٠٣، پنجاه و هفت دولت اسلامی را گرد هم آورد: موفقیتی سیاسی و دیپلماتیک. با توجه به اینکه فدراسیون روسیه بیش از پانزده درصد تبعه مسلمان دارد و هشت جمهوری خودمختار از مجموع بیست جمهوری، نام مردم مسلمان را بر خود دارند، روسیه جایگاه بازرس این سازمان بین المللی را به دست آورد؛ لطفی که با حمایت متناقض ایران و عربستان سعودی همراه بود. از آن زمان، آقای پوتین و دیگر سران روس، از جمله سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه، در هر فرصتی تأکید می کنند که روسیه «تا حدودی، جزو دنیای اسلام محسوب می شود». در مصاحبه ای که شانزدهم اکتبر ٢٠٠٣ در «شبکه الجزیره» انجام شد، آقای پوتین خاطر نشان ساخت که بر خلاف مسلمانانی که ساکن اروپا هستند، هم کیشانشان در روسیه، بومی هستند. وی تأکید کرد که حضور اسلام در روسیه، مقدم بر حضور مسیحیت است.

بر این اساس، از این پس مسکو خواستار رابطه سیاسی ویژه ای با جهان عرب و مسلمانان (در کل) است. به نظر می رسد که روسیه، دولتی که در درجه اول اروپایی است، نقشی تاریخی برای واسطه شدن میان جهان غرب و جهان اسلام بر عهده دارد. در توضیح معنا و عواقب چنین خواسته هایی و همچنین سیاست های وابسته به آن، سه علت وجود دارد:

۱) برای زدودن اثرات زیانبار جنگ چچن در روسیه و دیگر نقاط جهان. به ویژه با تقویت حس تعلق مسلمانان به دولت روسیه، هدف، از بین بردن یا دست کم محدود ساختن قطبی شدن روابط میان اکثریت قومی روس و مسلمانان روسیه است. آقای پوتین در همان مصاحبه تأکید می کند که «باید از اسلام گریزی ممانعت کرد». این کار دشوار است، به ویژه زمانی که می دانیم، نه تنها در چچن که همه جا، در تعقیب کسانی هستند که فقط در مظان اسلام گرایی افراطی قرار دارند. وی تأکید می کند که «هویت تروریسم را نباید در هیچ دین، فرهنگ و سنتی نمادین ساخت». اگر پیش از یازدهم سپتامبر ٢٠٠١ و کمی پس از آن، وی بر حسب عادت، شورشیان چچن را «تروریست های افراط گرای مسلمان» می نامید، از آن پس، با پرهیز از هرگونه ارجاعی به اسلام، آنها را «تروریست های وابسته به شبکه های بین المللی قاچاق مواد مخدر و اسلحه» می خواند.

● اقتصاد و جست و جوی هویت

۲) جست و جوی رابطه ای برتر با دنیای عرب و مسلمانان، جنبه دوم این سیاست است که در راستای هدف رسمی سیاست خارجی روسیه مبنی بر «تقویت جهان چند قطبی» و یا به عبارت دیگر، پشتییانی و تقویت مراکز مقاومت علیه سلطه تک جانبه ایالات متحده آمریکا است. منظور از آن، انتفاع از خصومت فراگیر با سیاست خارجی واشنگتن در کل جهان عرب و مسلمان است. پیش از این، اتحاد جماهیر شوروی خود را همچون متحد طبیعی دنیای عرب، ضد امپریالیستی و «دارای جهت گیری سوسیالیستی» نشان می داد. از این پس، روسیه می خواهد رابطه ای محکم، نه فقط با ایران و سوریه، بلکه همچنین با عربستان سعودی، مصر و ترکیه ایجاد کند که از مدت ها پیش به ایالات متحده آمریکا نزدیک بوده اند. ملاحظات اقتصادی، به ویژه در بخش انرژی، لوکوموتیو بازگرداندن روسیه به صحنه بین المللی را با فشار به جلو می راند. کرملین، در بخش انرژی هسته ای و در صادرات نیروگاه های هسته ای، آینده خوبی را برای خود پیش بینی می کند که می تواند در عرصه رقابت بین المللی در حوزه های فن آوری پیشرفته، جایگاهی فراتر از یک کشور صادر کننده مواد اولیه انرژی زا برای خود ایجاد کند. در زمینه صادرات اسلحه نیز اوضاع به همین ترتیب است؛ بخش بسیار کارآمد اقتصاد اتحاد جماهیر شوروی که در دهه ١٩٩٠ دچار مشکلات جدی شده بود.

کرملین دیگر به دنبال اتحادهای ظاهری نمی باشد. همچون شرایط حاکم بر سازمان همکاری شانگهای (OCS)، (روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان)، مسکو بدون آنکه خود را در رویارویی مستقیم با ایالات متحده آمریکا بداند، به جای روابط تصنعی، خواهان روابط سیاسی قوی است. این نکته نیز قابل توجه است که ایران که خواهان عضویت رسمی در این گروه بود، فقط به عنوان ناظر پذیرفته شد.

۳) در نهایت، سومین توجیه این سیاست جدید در قبال دنیای اسلام، ریشه در جست و جوی هویت روسیه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر، هم از جنبه بین المللی و هم از جنبه داخلی دارد. در این راستا، سیاست فقط از فرصت طلبی سیاسی مبتنی بر مقتضیات ناشی نمی شود. در سال ٢٠٠٥، سرگئی روگوف عضو فرهنگستان، در نشریه رسمی روابط خارجی نوشت: «در وهله اول، فاکتور اسلامی سیاست روسیه، مسأله هویتی است.» وی می افزاید: «این یکی از علت هایی است که بنا بر آن، روسیه نمی تواند دولت ـ ملت، در معنای اروپایی آن باشد.» و ادامه می دهد: «روابط ما با دنیای اسلام، به طور مستقیم، با امنیت ما در ارتباط است.»

باید به درستی معنای این سخنان را درک کرد. در سپتامبر ٢٠٠٣، آقای ایگور ایوانف وزیر امور خارجه وقت، تأکید کرد که جنگ عراق، همچون سایر نقاط دنیا، باعث افزایش تعداد سوء قصدهای انجام شده در خاک روسیه شده است. این سخن پیش از فاجعه بسلان ـ یکی از پیامدهای اسف بار این جنگ ـ بیان شد.

بی شک، این موارد جایگاه مسکو را نشان می دهد. نباید جهت گیری مشترک فرانسه، آلمان و روسیه را در شورای امنیت سازمان ملل متحد از نظر دور داشت که مشروعیت بین المللی جنگ به راه افتاده توسط ایالات متحده آمریکا را از بین برد. مسکو با کمک این ائتلاف، امید داشت، شاهد ظهور نشانه جهان جدید چند قطبی باشد. به نظر می رسد رهبران روسیه، آقایان پوتین و دیمیتری مدودوف در رأس قدرت، واقعاّ از این موضوع نگران هستند که نظریه «جنگ تمدن ها» به پیشگویی ای بدل شده است که خود به خود تحقق می یابد. با وقوع جنگ عراق، کمی پس از جنگ افغانستان، و حمایت بی قید و شرط و بی سابقه واشنگتن از سیاست های سازش ناپذیر اسرائیل، رهبران روسیه باور دارند که حملات آمریکایی ها به ایران، باعث ایجاد فاجعه ای در روابط جهانی خواهد شد و پیامدهای بی ثبات کننده فراوانی در این منطقه وسیع نزدیک روسیه، تعداد بی شماری از جمهوری های پیشین شوروی و حتی خود روسیه، بر جای خواهد نهاد.

این یکی از کلیدهای فهم روابط پیچیده و مشکلی است که روسیه با ایران دارد. از یک سو، تهران یک شریک ژئوپولیتیک مهم به حساب می آید و فراتر از آن، پس از چین و هند، سومین مشتری عمده صنایع نظامی روسیه و همچنین ویترینی برای صادرات کنترل شده نیروگاه های هسته ای است. رهبران ایران همواره از حمایت از شورشیان چچن شانه خالی کرده اند. دو کشور برای حمایت بسیار فعالانه از نیروهای نظامی مخالف طالبان در افغانستان، حتی پیش از اقدام ایالات متحده آمریکا در این زمینه، هم پیمان شده اند. باید یادآوری کرد که افغانستان تحت سلطه طالبان، تنها کشوری بود که استقلال چچن را به رسمیت شناخته بود و کمک هایش به مبارزان چچنی را نیز نباید از نظر دور داشت.

از سوی دیگر، مسکو، با نفی گفته های رئیس جمهور محمود احمدی نژاد در باره اسرائیل، آنها را مردود می داند و فشارهای چشم گیری بر ایران وارد می کند؛ از جمله به همراه با واشنگتن، در شورای امنیت سازمان ملل متحد، به تحریم های اقتصادی علیه ایران رأی می دهد که به هر حال عملی بود در جهت محدود شدن و مهار پیامدهای نظامی.

● ترس های مشترک

چنین مواضع چند جانبه ای، در نزدیکی سیاسی به کشورهایی چون ترکیه و عربستان سعودی ـ هم پیمانان سنتی ایالات متحده آمریکا ـ نقش داشتند. بی شک، اینان ـ رقبای ایران ـ از دستیابی تهران به سلاح هسته ای می هراسند. به هر حال، همچون روسیه و به همان علت ها، با واکنش نظامی واشنگتن مخالفت می کنند. این کشور ها از نتایج چنین حمله ای، نه تنها برای خود بلکه برای همسایگان نزدیکشان نیز در هراسند.

ترکیه، در نتیجه جنگ عراق، شاهد ظهور کردستانی در عمل مستقل، در مرزهایش شد. این مشکل به تنهایی، با بی ثباتی ایران وخیم تر خواهد شد. بی شک، روسیه در نظر دارد، در دورانی که مبادلات اقتصادی و همگرایی های سیاسی بین دو کشور روسیه و ترکیه به بالاترین سطح خود در دویست سال گذشته رسیده است، بهترین نتایج را از این نزدیکی به دست آورد.

در سطحی پایین تر، روابط روسیه با عربستان سعودی نیز در همین چهارچوب پیش می رود؛ عربستان سعودی ای که علی رغم دشمنی اش با صدام حسین، مخالف جنگ عراق بود (با این حال به ایالات متحده آمریکا اجازه داد تا از پایگاه هایش در خاک این کشور استفاده کند). در فوریه ٢٠٠٧، آقای پوتین به عنوان اولین رئیس جمهور روسیه یا اتحاد جماهیر شوروی، از این کشور دیدن کرد. پیشنهاد قراردادهای ساخت نیروگاه های هسته ای و فروش تسلیحات نظامی مطرح شد و همچنین بر روی افزایش تعداد مسلمانان روسی در مراسم حج سالانه توافق شد. دفاع از شورشیان چچنی نیز از میان رفت که ریاض، تا سال ٢٠٠٢، به طور علنی از آنان حمایت می کرد؛ البته بدون آنکه خودمختاری اعلام شده از طرف آنها را بپذیرد.

نویسنده: ژاک - لوسک

منبع: ماهنامه - سیاحت غرب - ۱۳۸۸ - شماره۷۴، شهریور - تاریخ شمسی نشر ۰۰/۰۶/۱۳۸۸ - به نقل از www.ir.mondediplo.com