سه اصل کلیدی برای محاسبه نفس سالک

(بدان ای عزیز سالک) در امر محاسبه سالک باید سه اصل را به دقت مورد بررسی قرار دهد و از آن سه به نفع خود استفاده کند.
اصل اول این است که به جنایات و نافرمانی های خود و نعمتی که از طرف حق …

(بدان ای عزیز سالک) در امر محاسبه سالک باید سه اصل را به دقت مورد بررسی قرار دهد و از آن سه به نفع خود استفاده کند.

اصل اول این است که به جنایات و نافرمانی های خود و نعمتی که از طرف حق متعال بدو رسیده نظر افکند، این دو را در مقابل هم قرار دهد. مسلما آن که از نور حکمت بی بهره و سوءظن به نفس ندارد نمی تواند در مقام مقایسه برآید... استدراج صورتا احسان ولی در حقیقت خذلان است. در استدراج شخص مست بطر است یعنی سرگرم نعمت هایی است که حق متعال بدو داده، نعمت او را از یاد خدا غافل نموده است. ازدیاد نعمت موجب ازدیاد بعد شده است این همان فتنه و آزمایش با نعمت است. «آنان که آیات ما را تکذیب کنند ما آنها را از جایی که خود نمی دانند به تدریج به عذاب نزدیک می کنیم. یعنی نعمت به آنها می دهیم. سرگرم به نعمت ها شده و آیات ما را فراموش می کنند و به جهت طغیان مستوجب عذاب می شوند. (اعراف- ۱۸۲)

اصل دوم این است که سالک بفهمد آنچه از طاعات و عبادات به عهده اوست منتی است از حق بر او و بداند اصلاح حال او با انجام فرایض است و آنچه از او به عنوان طاعت و عبادت صادر می شود، جزایی استحقاقا بر آن مترتب نیست چه قیام به عبودیت واجب و انجام طاعات برای اصلاح حال است... طاعات و عبادات دوایی هستند که مرض غفلت و جهل را برطرف می سازند. اگر کسی برای رفع مرض خود به طاعات و عبادات قیام کرد باید بر حق منت بگذارد؟ جمعی بر رسول خدا به واسطه قبولی دین اسلام منت گذاردند خطاب آمد: «منت می گذارند بر تو به اینکه اسلام آورده اند. بگو بر من منت مگذارید به سبب اسلام خود. خداوند بر شما منت می گذارد به اینکه شما را به ایمان هدایت می کند» (حجرات- ۱۷)...

بندگان خاص حضرت حق هم همین طور هستند. آنها می گویند خداوند بر ما منت گذارده که ما را به طاعت و عبادت خود امر نموده است...

اصل سوم این است که سالک نسبت به عملی که انجام می دهد اظهار رضایت نکند و از عمل خود خرسند نباشد، سالک اگر به انجام امری قیام نمود باید هیچ گاه از آن امر راضی و خشنود نباشد چه وقتی نفس از انجام امری راضی شد، رضایت نفس نتیجه را عکس می کند. امری که نفس راضی باشد حق راضی نیست، امری که حق راضی باشد نفس راضی نیست به همین جهت گفته اند: «اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک»(۱)

۱. مقامات معنوی، محسن بینا، ج ۱، ص ۵۰