چرا دانشگاه آزاد برای سیاسیون مهم است

۳۱ سال پیش, آن گاه که آیت الله هاشمی رفسنجانی, ایده تأسیس دوباره دانشگاه آزاد اسلامی را ارائه کرد و پس از دفاعی تمام قد از آن, به عنوان رئیس شورای موقت دانشگاه, فعالیتش را کلید زد, شاید گمان نمی برد دانشگاهی که در دهه ۵۰ شمسی فعالیت محدود خود را آغاز کرده بود و از سال ۱۳۶۱ دوره جدید فعالیت خود را در چارچوب نظام جمهوری اسلامی رقم زد, ۳۱ سال بعد به چنان رشدی می رسد که پس از دانشگاه ایندرا گاندی هندوستان و علامه اقبال پاکستان, سومین دانشگاه پرجمعیت دنیا نام می گیرد و قریب به ۲ ۵ میلیون فارغ التحصیل, بیش از ۱ ۵میلیون دانشجو و نزدیک به ۳۵ هزار عضو هیات علمی و ۳۰هزار پرسنل را در خود جای می دهد

۳۱ سال پیش، آن گاه که آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، ایده تأسیس دوباره دانشگاه آزاد اسلامی را ارائه کرد و پس از دفاعی تمام قد از آن، به‌عنوان رئیس شورای موقت دانشگاه، فعالیتش را کلید زد، شاید گمان نمی‌برد دانشگاهی که در دهه ۵۰ شمسی فعالیت محدود خود را آغاز کرده بود و از سال ۱۳۶۱ دوره جدید فعالیت خود را در چارچوب نظام جمهوری اسلامی رقم زد، ۳۱ سال بعد به چنان رشدی می‌رسد که پس از دانشگاه ایندرا گاندی هندوستان و علامه اقبال پاکستان، سومین دانشگاه پرجمعیت دنیا نام می‌گیرد و قریب به ۲.۵ میلیون فارغ‌التحصیل، بیش از ۱.۵میلیون دانشجو و نزدیک به ۳۵ هزار عضو هیات علمی و ۳۰هزار پرسنل را در خود جای می‌دهد.

هرچند درباره سطح علمی برخی واحدهای این دانشگاه، حرف و حدیث های زیادی وجود دارد، اما به نظر می رسد همین توسعه دانشگاه در سه دهه فعالیت آن و گردش مالی بالا به سبب هزینه کرد دانشجویان برای رشد تحصیلی خود است که از دانشگاه آزاد پدیده ای ساخته که نظر سیاستمداران را نیز به خود جلب می کند. سیاستمدارانی که یا هوای تحصیل در آن را در سر دارند یا وسوسه رسیدن به پست و کرسی های مدیریتی آن.

در همین خصوص معمولا با تغییر دولت ها، مدیریت دانشگاه آزاد هم زیر ذره بین جریانات پیروز انتخاباتی قرار گرفته و گاهی فارغ از معادلات علمی، جهتگیری های سیاسی به تغییرات مدیریتی در این دانشگاه بزرگ کشور منجر می شود. جهتگیری هایی که گاه در قالب موضعگیری ها و فشارهای مستقیم و پوپولیستی دولتمردان بروز می یابد و گاه در قامت رایزنی های پشت پرده و لابی گری های نهانی که البته نتایجی قابل پیش بینی دارد.

اما قرار گرفتن دانشگاه آزاد در منگنه سیاست، درحالی است که ایده اولیه تأسیس این دانشگاه مبتنی بر استقلال مالی از دولت بوده و حتی آیت الله هاشمی رفسنجانی به عنوان مهم ترین حامی آن، تبعیت از مدل حوزه های علمیه در دریافت شهریه از طلاب را مبنای کار دانشگاه آزاد قرار داده بود.

مدلی که بستری برای استقلال حوزه های علمیه و بویژه نهاد مرجعیت از دولت ها شده و تلاش می کند مراکز علمی را از گزند تحولات گاه پرشتاب سیاسی در امان نگه دارد. با این همه، در تاریخ سی واندی ساله فعالیت دانشگاه آزاد، گاهی دولت ها نه فقط در سطح مدیریت دانشگاه که حتی در مرحله چگونگی پذیرش دانشجو و انتخاب استادان نیز مداخله کرده و برای دانشگاهی تعیین تکلیف می کنند که خودکفایی را شعار اصلی خود قرار داده است.

چنین است که به نظر می رسد برای آن که دانشگاه آزاد بتواند از خودکفایی مالی به خودکفایی مدیریتی و علمی برسد، باید نهادهایی ورای دولت ها، صیانت از آرمان تأسیس این دانشگاه عظیم را در دستورکار خود قرار دهند.

امروزه درحالی که ایده دولت کوچک و ضرورت واسپاری امور به بخش خصوصی در دستورکار بسیاری از کشورها قرار گرفته و کارآمدی خود را نیز نشان داده است، مدل دانشگاه آزاد اسلامی برای تربیت نسلی از متخصصان می تواند به دولت برای از دوش برداشتن بخشی از وظایف اجتماعی اش یاری دهد و شاید تأسیس دانشگاه های پولی دولتی، خود نمونه ای از این الهام بخش بودن مدل خودکفایی مالی دانشگاه ها باشد. با وجود این، آن حلقه ای که در زنجیره خصوصی سازی نهادهای علمی کشور همچنان مفقود است، توجه به مدیریت مستقل علمی به دور از سیاست زدگی روزمره است که اگر به عنوان دستاورد خودکفایی مالی مورد توجه قرار نگیرد، باید گفت ایده غیردولتی سازی دانشگاه ها، ایده ای شکست خورده است.

هرچند برای صیانت از این استقلال، ایده هایی همچون وقف دانشگاه آزاد یا برگزاری انتخابات جهت تعیین مدیریت آن با مشارکت استادان، مطرح شده، اما به نظر می رسد باید با مطالعه بیشتر و استفاده از تجارب جهانی، به مدلی اجماعی و اجرایی دست یافت که برای همیشه دانشگاه آزاد را از حوزه نفوذ دولت ها خارج کند.

بنابراین اکنون با گذشت بیش از سه دهه از عمر دانشگاه آزاد اسلامی و درحالی که بخش عظیمی از نسل جدید مدیران در رده های مختلف کشور تربیت شده این دانشگاه هستند، باید بار دیگر ضمن مرور ایده اولیه شکل گیری دانشگاه آزاد اسلامی و تحلیل چرایی استقلال مالی آن از نهاد دولت، برای رسیدن به غایت این استقلال که همان مصون ماندن نهاد علم و تربیت از دخالت نهاد قدرت است، تلاش کرد و مانع شد که داس سیاست، خوشه های علم و نوآوری را درو کند.

مصطفی انتظاری هروی