بررسی دلایل افلاطون در مذمت شعر و شاعران

چرا افلاطون شعر و شاعر را طرد می كند آیا این طرد با توجه به این كه شعر در یونان نقش تعیین كننده ای در حوزه تربیتی داشته, مبنای عقلانی دارد افلاطون معتقد است «هر كسی تنها در یك پیشه می تواند استاد شود و اگر به چند پیشه بپردازد, در هیچ یك از آنها به جایی نمی رسد» , آیا شعر و شاعر به دلیل بردن مرزهای تخیل به انواع موضوعات از این منظر در نزد افلاطون قابل طرد است در مطلب زیر سعی شده است كه پاسخ درخوری با توجه به آنچه عقلانیت زمانه افلاطون به آن نظر داشته به سؤالات مذكور داده شود

از شگفتی های تاریخ فلسفه این است كه هنرمندترین فیلسوفان، روی خوشی به هنر و به ویژه هنر شاعری نشان نمی دهند و با زبانی تلخ آن را به نقد می كشند. گر چه اساس انتقاد افلاطون بر تفاوت ماهوی است كه میان شعر و فلسفه قائل است اما این امر دلیلی بر بی ذوقی و فقدان حس زیبایی شناسی او نیست. شیوه نگارش محاوره ها این ادعا را نفی می كند. شواهد تاریخی نیز می گوید كه او در آغاز جوانی شاعر بوده است و پس از آشنایی با سقراط و شاگردی او، سروده هایش را می سوزاند و شاعری را به كناری می نهد و فیلسوفی پیشه می كند. زیرا روبه رو شدن با سقراط به عنوان الهامی فلسفی به او نشان می دهد كه شاعر شدن دیگر ارزشی ندارد و «فلسفه والاترین هنرهاست.»

برای درك دیدگاه افلاطون، بایسته است كه به جایگاه شعر و نقش تربیتی آن در یونان باستان توجه كنیم. شعر و موسیقی از روزگاران كهن پایه تربیت دینی و اخلاقی یونانیان بود و مرجعیتی هم چون مرجعیت كتاب مقدس و سخنان آبای كلیسا در قرون وسطا داشت. یونانیان شعر را چكیده فرهنگ و دانش می انگاشتند تا جایی كه سخن شاعر برای آنان معیاری بود كه هر انسانی باید عمل خود را با آن منطبق سازد. هومر از جمله این شاعران بود و جایگاه والایی در فرهنگ آن روز یونان داشت. افلاطون هر جا از شاعران انتقاد می كند، نوك تیز حمله اش را متوجه هومر می گرداند.شاید درك جایگاه شعر در جامعه یونان و عظمت انتقاد افلاطون از آن، برای ما ایرانیان كار چندان دشواری نباشد كه برای چندین قرن زبان غالب فرهنگ و اندیشه و هنرمان شعر بود؛ آن هم شعری كه در حوزه های مختلف كلامی و فلسفی، اخلاقی و عرفانی، اجتماعی و سیاسی اظهار نظر می كرد و بهترین و آسان ترین ابزار تربیتی توده مردم بود، شعری كه از قضا در برابر استدلال های عقلانی و فلسفی می ایستاد و جایگاه خود را بسی برتر از فلسفه می دانست؛ شعری كه امروزه هم تا اندازه ای در همان جایگاه پیشین ایستاده است. بنابراین طبیعی است كه ایرانیان بسی بیش تر از دیگران از دیدگاه افلاطون راجع به شعر شگفت زده و آزرده خاطر باشند. این شگفتی هنگامی بیشتر می شود كه بدانیم از یك سو افلاطون در فرهنگ ما به عنوان اندیشمند ذوقی و حكیمی اشراقی معرفی شده بود كه طریقه ای برخلاف ارسطو و مشائیان داشت و از سوی دیگر بزرگ ترین مخالف شعر و شاعران بود، در حالی كه ارسطو با پاهای چوبین استدلالی اش دیدگاهی بسیار دوستانه تر و منطقی تر نسبت به شعر و شاعران داشت.برای درك موضع افلاطون باید به بررسی دو مسئله در آثار او بپردازیم، یكی بررسی ماهیت شعر است و دیگری بررسی دلایلی كه با تمسك به آنها به انتقاد شعر و شاعران می پردازد:

افلاطون در «آپولوژی و ایون» شعر را زاده استعدادی طبیعی و جذبه ای الهی می داند كه گاه گاه به شاعر روی می آورد. از این رو، سراییدن شعر از روی دانایی و معرفت نیست. زیرا تا هنگامی كه انسان عقل و هوشش به جاست نمی تواند شعر بسراید. به علاوه همیشه دیگران بهتر از خود شاعر معنای شعرش را درمی یابند. از این رو ماهیت شعر به گونه ای است كه هرگونه عقل و دانایی و معرفت را طرد می كند. وی در «فایدون» ماهیت شعر را چیزی می داند كه با مطالب جدی سر و كار ندارد، زیرا از لوازم ذاتی شعر، افسانه و داستان است. بنابراین شعر به كار اندیشه های جدی عقلانی نمی آید و شاعر افسانه سرا نیز از ساحت معرفت راستین دور است.دلایل افلاطون درباره دومین مسئله در رساله جمهوری آمده است. زمینه اصلی گفت وگو در «جمهوری» پیرامون چیستی عدل و ظلم و تعریف راستین عادل و ظالم است. عدالت ویژگی ای است كه هم یك فرد می تواند از آن بهره مند باشد و هم یك شهر، و چون شهر بزرگ تر از فرد است، عدالت هم در آن بزرگ تر و شناختش آسان تر است. این شهر همان مدینه آرمانی است كه افلاطون در پی تأسیس آن است. بدین منظور به معین كردن وظایف تك تك اعضای جامعه می پردازد و چنین استدلال می كند كه اگر كسی از وظیفه خودش تخطی و در كار دیگران دخالت كرد از عدالت خارج شده، زیرا این جامعه آرمانی دارای اصلی است كه عبارت است از این كه «یك تن نمی تواند در چند فن ماهر باشد» و بنابر این هر كس باید تنها یك وظیفه را برعهده گیرد.

وی دو گونه انتقاد بر شعر و شاعران از این منظر كه در هر وظیفه ای دخالت می كنند وارد می آورد كه یكی اخلاقی _ تربیتی و دیگری فلسفی است.

۱ _ نقد اخلاقی _ تربیتی:

الف) نقد محتوای شعر: هنگام گفت وگو درباره چگونگی تربیت پاسداران جامعه، به نقد محتوای شعر _ كه یكی از مهم ترین ابزارهای تربیت روحی است _ می پردازد. نكته شایان توجه این است كه یك سرباز در فرهنگ بشری به عنوان كسی معرفی شده كه دارای روحیه خشك نظامی گری است و از ذوق و لطافت هنری بی بهره است. از این رو انتقادات افلاطون از شعر را _ در این بخش _ باید با توجه به كسانی كه به تربیتشان می پردازد در نظر گرفت.

نخستین موضوع مورد انتقاد افلاطون، تصویرها و توصیف هایی است كه شاعران از خدایان ارائه می دهند؛ به نظر او، شاعران سخنان دروغی درباره خدایان می گویند و با این كار ذهن كودكان را از همان آغاز دوران تربیت، با سخنان غیر اخلاقی پرورش می دهند كه موجب می شود در آینده نتوانند پاسداران خوبی برای جامعه شوند، زیرا هنگامی كه مثلا، جنگ خدایان را با یكدیگر بر سر مسائل بسیار مبتذل می بینند، خود نیز جنگ با دوستان و هم میهنان را بر سر چیزهای پست و مبتذل عیب نمی شمارند و چنین می كنند. از این رو بنیاد جامعه متزلزل می شود و امنیت از میان می رود. آنچه مهم است محتوای اخلاقی داستان هاست. باید خدا را آن چنان كه هست بنمایند و ویژگی های راستین اش را مانند نیك بودن و منشاء بدبختی و زیان نبودن، به تصویر كشند.دومین موضوع درباره مرگ است؛ چون در پی آنیم كه جوانان جامعه را دلیر بار آوریم، باید چنان داستان هایی به آنان بگوییم كه آنان را تا حد امكان از ترس در برابر مرگ آزاد كند. زیرا ترس از مرگ موجب بندگی و ذلت می شود. هم چنین نام های وحشت انگیزی كه به عالم مردگان می دهند باید كنار گذاشته شود مانند «رود ناله ها، رود وحشت، دنیای زیرزمینی، عالم اشباح و...»سومین موضوع در باره سیره پهلوانان است؛ باید توجه داشت كه در فرهنگ یونان، پهلوانان، در واقع نیمه خدایان اند و جایگاه رفیعی دارند. افلاطون با در نظر گرفتن چنین جایگاهی می گوید در بعضی شعرها گریه و شیون پهلوانان به خاطر از دست دادن فرزند و... تأیید شده است و حال آنكه این كار شیوه نابخردان است.خنده زیاد هم كاری ملال آور است و نسبت دادن آن به پهلوانان ناشایست است.

---