تالاب هامون نگین کویر

تالاب ها نزدیک به۶ درصد از کره زمین را در بر گرفته اند و همواره سفره خانه ی مهمان نوازی برای انسان بوده اند

تالاب‏ها نزدیک به۶ درصد از کره زمین را در بر‏گرفته‏اند و همواره سفره‏خانه‏ی مهمان‏نوازی برای انسان بوده‏اند. تالاب‏ها با قابلیت زاد‏آوری، نقش مهمی در بقای گونه‏های بی‏شماری از گیاهان و جانوران وابسته به خود ایفا کرده و ذخیره‏گاه مهمی برای انبوه پرندگان، خزندگان، دوزیستان، ماهیان و بی‏مهرگان بوده‏اند. ارزش اکولوژیک تالاب‏ها ۱۰ برابر جنگل‏ها و۲۰۰ برابر زمین‏های زراعی است اما متاسفانه علیرغم اهمیت بالا، کمتر مورد توجه قرار گرفته‏اند. تالاب‏ها به عنوان غنی‏ترین اکوسیستم‏ها‏، دارای بیشترین تنوع زیستی بوده و امروزه به عنوان یک منبع درآمد برای خانواده، به خصوص در مناطق محروم محسوب می‏شوند. ایران ٢٢ تالاب بین‌المللی دارد که نام همه آنها در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است. کنوانسیون حفاظت از تالابهای جهان در بهمن ١٣٤٩به میزبانی دولت ایران و در شهر رامسر منعقد شد و تا به امروز ١٣٨ کشور جهان به این کنوانسیون بین المللی ملحق شده‌اند. در حال حاضر یک هزار و ٣٢٨ تالاب به مساحت١١١میلیون و ٩٠٠ هزار هکتار در سایت رامسر به عنوان تالابهای بین‌المللی به ثبت رسیده که از این تعداد، ٢٢تالاب بین‌المللی یعنی یک میلیون و ٣٢۷هزار و ٩٢٠هکتار در ایران واقع شده‌اند. تالاب میانکاله، دریاچه پریشان، دریاچه ارومیه، دریاچه نیریز، مرداب انزلی، تالاب شادگان، هامون صابری و هیرمند، دریاچه قوپی، هامون پوزک، شورگل، بندر کیاشهر، امیرکلایه، قوری‏گل، مجموعه آلاگل، آلما‏گل و آجی‏گل، خوران، مجموعه رود شور، رود شیرین و رود میناب، رود گز و رود حرا، تالاب گاوخونی، خلیج گواتر، جزیره شیدور، تالاب گمیشان و تالاب فریدون‏کنار تالابهای بین‌المللی ایران هستند.

تالاب بین‌المللی «هامون» یکی از تالابهای مهم‌‏ دنیا به شمار می‌رود که در منطقه کویری و بیابانی شرق کشورمان، در استان سیستان و بلوچستان، واقع شده است. ‏این منطقه دشت هامون و دریاچه یا تالاب هامون و رودخانه هیرمند را شامل می‏شود. این تالاب بیش از چهار هزار کیلومتر مربع وسعت دارد و از سه بخش «پوزک» در شمال‏شرقی و «صابوری» در شمال‏غربی و هامون هیرمند در مغرب و جنوب‏غربی سیستان تشکیل شده است. البته، مساحت هر یک از هامونها به آب ورودی رود مرزی هیرمند و رودخانه‏های فصلی دیگر (که وارد تالاب می‌شوند) بستگی دارد و افزایش هم می‌یابد‏.

نام تالاب هامون در اوستا‏(کانس‏اویا) آمده و در پهلوی‏(کیانسی) و در کتب فارسی‏(کانفسه) آمده است. در یشت نوزدهم که نام زامیاد یشت معروف است‏(بند۶۶) آمده است که مرکزیت دین زرتشت، سرزمینهای پیرامون دریاچه کیانسیه است و گاهی با کلمه (آپ) آمیخته و بصورت (کیانسی‏آپ) آمده است. هامون اسمی است که بعدها به این دریاچه داده شد. سابقه تاریخی این دریاچه نشان می‏دهد که در ایران قدیم از لحاظ مذهبی دارای تقدس بوده، چنانکه استاد پورداوود می‏گوید: شرافت هامون در این است که در آینده سه پسر از پشت پیغمبر(زرتشت) از کنار آن ظهور خواهندکرد که هر یک به فاصله هزار سال از همدیگر پا به عرصه وجود خواهندگذاشت. بدین‏ترتیب بنا به تفصیل کتب تاریخی، فروهرها برای نگهداری نسل آینده زرتشت به دریاچه کیانسی(هامون) گماشته شده‏اند.

تالاب هامون از لحاظ اقتصادی برای ساکنان سیستان اهمیتی بسزا دارد و از نظر زیست‏محیطی نیز منبعی عظیم و مهم به شمار می‌رود. منطقه حفاظت شده هامون به علت قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری و نیمه کویری کشورهای ایران و افغانستان، در حقیقت تنها مأمن زیست پرندگان مهاجر در شرق کشورمان محسوب می‌شود.

در زمان پر آبی تالاب با ظرفیت تقریبی ‌۸ تا ‌۱۰ میلیارد مترمکعب را تشکیل می‌دهد و آب مازاد آن در سالیان پر‌آبی از طریق سرریز شیله مجددا به کشور افغانستان باز می‌گردد. هیرمند شریان اصلی تالاب بود که با آورد متوسط سالانه ‌۶/۳ میلیارد متر مکعب دشت‌های هامون را تغذیه می‌کرد.‏آب هیرمند بر اثر خشکسالی قطع شد و دریاچه پس از مقاومت دو ساله خشکید و به بیابان عاری از پوشش گیاهی مبدل شد و بادهای موسمی ‌۱۲۰ روزه که توفانهای شن به همراه دارد، روستاهای بیشماری را مدفون کرد. در گذشته حیات یک هزار و ‌۲۰۰ واحد دامی، پرندگان مهاجر استان، امرار معاش ‌۲ هزار و ‌۸۰۰ صیاد به هامون وابسته بود.

سیستان به خاطر داشتن توپوگرافی پست، خاکهای حاصلخیز و آب آشامیدنی صاف، در بین تمام قسمتهای شرق ایران مستثنی است. این حوضه ایران در محدوده جغرافیایی بین ۶۰ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۶۱درجه و ۵ دقیقه طول شرقی و ۳۰ درجه و ۵ دقیقه تا ۳۱ درجه و۲۷ دقیقه عرض شمالی واقع گردیده است.

مراتع و نیزارهای اطراف دریاچه اغلب اوقات سرسبز و متراکم‏اند و زیبایی خیره‌کننده‌ای به این منطقه می‌بخشند. این زیست‏بوم یکی از تالابهای زیبای ایران است. زیست‏بوم هامون در زمان پرآبی بی‏نظیر است و دوام آن همیشه به رودخانه هیرمند بستگی دارد. محیط تالاب هامون زمینه بسیار مناسب و مساعدی را برای ایجاد و گسترش رویشهای گیاهی در زمان پرآبی فراهم کرده است.

وجود دریاچه آب شیرین، زمینهای باتلاقی، پخش آب حاصل از طغیان رودخانه‌ها، نیزارها، تولید جلبکها و حشرات و ماهیان در مواقع پرآبی، همگی باعث شده است تا این منطقه مأوای صدها هزار پرنده مهاجر، بخصوص پرندگان آبزی و کنار آبزی شود. جانوران وحشی این منطقه عبارت‏اند از: خرگوش، شغال، گرگ، کفتار، کاراکال، یوزپلنگ، گرازو آهو. تاکنون بیش از ۱۸۳گونه پرنده در دریاچه هامون مشاهده شده است. تقسیم‏بندی این تعداد پرنده در قالب ۵۱ خانواده تنوع کم‏نظیر انواع پرندگان در این منطقه را نشان می‏دهد. البته، اهمیت پرندگان منطقه حفاظت شده تالاب هامون از جنبه‏های ملی و بین‏المللی درخور توجه بوده و سازمان بین‌المللی حیات پرندگان این تالاب را زیستگاه بااهمیت پرندگان معرفی کرده است. پلیکان و فلامینگو، قو، باکلان،کشیم ،سنقر، تیهو، زنگوله‏بال، درنا، پرستوی‏دریایی، طاووسک، لک‏لک، حواصیل‏، اردک مرمری، عقاب دریایی دم‏سفید، شاهین، سنقر تالابی، دلیجه و انواع سارگپه که در اوایل پاییز از شمال کشور به منطقه مهاجرت می‌کنند و هم چنین پرندگان بومی از قبیل کرکس، دراج، باقرقره، هو‏بره، مرغابی و غاز دربیشتر نقاط این منطقه وجود دارند.

بر اساس مطالعات و تحقیقات انجام شده، تاکنون ‪۲۱ گونه گیاه آبزی در قالب ۱۰ خانواده در تالاب هامون شناسایی شده است که برخی از آنها را می‌توان شامل گیاهان شناور، غوطه‏ور، بن‏در‏آب، نیز گیاهان آب‏دوست حاشیه تالاب نام برد. در این تالاب گیاهان آبزی مثل نی(Phragmites communis)، جگن‏(Cyperus longus)،نی هندی(Arundo donax) لویی(Typha minima)، بوریا(Scripus sp.)، بارهنگ آبی(Alisma plantagus) و اویارسلام(Cyperus rotundus) وجود داشته که بر اثر خشکسالی از بین رفته است. گیاه نی یکی از گونه‌های مهم اقتصادی منطقه سیستان است و مورد مصرف دامهاست و یکی از اجزای مهم زنده و پویای زیست‏بوم تالاب هامون محسوب می‏شود و تغییر در میزان فراوانی آن آثار مستقیمی در حیات تالاب بر جای می‏گذارد. بعلاوه درتامین علوفه دام‏ها از نیزارها استفاده شده ونیز از نی‏ها جهت حصیر‏بافی استفاده می‏گردد،که از صنایع دستی مهم مردم منطقه می‏باشد.

اهمیت این منطقه بیشتر به دلیل زیستگاه انواع حیات وحش، امکان پرورش ماهی، وجود انواع پرندگان ضمناً انواع ماهی‌های رودخانه‌ای و دریاچه‌ای است. گونه‌هایی از ماهی‌ها برای تخم‏ریزی، پوشش گیاهی فشرده درون آب را ترجیح می‌دهند و هنگام تولید مثل در چنین مکان‌هایی تجمع می‌کنند. پوشش گیاهی هامون هم محل مناسبی برای مخفی‏شدن و در امان ماندن بعضی از پرندگان، پستانداران و سایر آبزیان است. همچنین از این تالاب سالانه ‌۲۰ هزار تن ماهی صید می‌شد.

درتالاب هامون چند گونه ماهی بومی وفوق‏العاده مقاوم در برابر شرایط سخت و گرمای زیاد زندگی می‏کنند. هامون ماهی (Schizothorax zarudnyi) یکی از با‏ارزشترین گونه‏های اقتصادی بومی از سیستم آبهای جریان‏دار رودخانه‏ای به آبهای ساکن، تالابهای سه گانه هامون و چاه‏نیمه‏های سیستان می‏باشد. که وزن آن گاها از یک کیلوگرم نیز فراتر می‏رود. ماهی بومی دیگراین منطقه ماهی انجک(Schizocypris brucei) می‏‏‏باشد. همچنین ماهیانی چون کاراس(Carassius auratus)، کپور معمولی(Cyprinus carpio)، آمور(کپور علفخوار)(Ctenopharyngodon idella)، فیتوفاک(Hypophthalmichthys molitrix)، نیز در تالاب مشاهده می‏شوند.

منابع:

۱- افشار سیستانی.ا،۱۳۶۷، دریاچه هامون، مجله رشد جغرافیا، شماره ۱۷،۴۵ صفحه.

۲- منصوری.ج، مجنونیان.ه، ۱۳۷۱، تالاب هامون( پناهگاه حیات وحش هامون)، انتشارات سازمان محیط زیست، چاپ دوم.۶۴ صفحه.

۳- میرلطفی.م،حیدری مکرر.ح، خمر.غ، بزی.خ،۱۳۸۰ دریاچه هامون. انتشارات دانشگاه زابل.۲۰ صفحه.

۴- http://rashki.blogfa.com/post-۲۱.aspx

۵-(http://teletext.irib.ir/UserPages/tabid/۵۵/SubjectId/۹۵۸/IsLeaf/۱ /IsList/۱ /Default.aspx)

جواد میردار