اسلا م, مسلمانان و جهانی شدن

جهان اسلا م و تمدن اسلا می از سوابق درخشان تاریخی و امکانات گرانقدر و ارزشمند مادی و معنوی فراوان برخوردار است امروزه, همه تجارب تاریخی و تمدن اسلا م را باید با تمام منابع گران سنگ ارزشی, فرهنگی, مادی, اقتصادی و سیاسی گردهم آورد تا با آمادگی, قدرت, عزت و شکوهی که شایسته امت اسلا می است وارد عرصه های پرمخاطره جهان پرالتهاب و دنیای پرتنش امروز شویم

جهان اسلا‌م و تمدن اسلا‌می از سوابق درخشان تاریخی و امکانات گرانقدر و ارزشمند مادی و معنوی فراوان برخوردار است. امروزه، همه تجارب تاریخی و تمدن اسلا‌م را باید با تمام منابع گران‌سنگ ارزشی، فرهنگی، مادی، اقتصادی و سیاسی گردهم آورد تا با آمادگی، قدرت، عزت و شکوهی که شایسته امت اسلا‌می است وارد عرصه‌های پرمخاطره جهان پرالتهاب و دنیای پرتنش امروز شویم.

بی‌تردید، مساله جهانی شدن در کنار مسایل دیگر، چون تجدد، مدرنیزم، پلورالیزم (تکثرگرایی)، از چالش‌های جدی جامعه اسلا‌می است که مواجهه صحیح، نظام‌مند، منطقی و خردمندانه با آن می‌تواند سمت و سوی تحولا‌ت و تبادلا‌ت نوین را، که از لوازم جهانی شدن است، به نفع امت اسلا‌می و جهان اسلا‌م تغییر دهد ونیز مسلمانان جهان باید نقش خود را در شکل گیری هر چه مطلوب‌تری فرآیند جهانی‌شدن گسترش دهند و با سلطه بلا‌منازع غرب بر جهان،‌مقابله کنند.

بدون تردید انسان مسلمان، اعم از ایرانی، آفریقایی، آسیایی، ترک، عرب، هندی، مالا‌یی و... برای تضمین حضور پراقتدار و توا‡م با شکوه و افتخار در صحنه حوادث سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جهان مدرن قرن بیست‌ویکم حداقل به دو شناخت اساسی ذیل محتاج است:

۱) شناخت خود

۲) شناخت جهان امروز و اقتضائات مختلف آن

تلا‌قی و تلا‌زم توامان شناخت داشته‌ها و قابلیت‌های ارزشمند، استقلا‌ل‌زا و هویت‌بخش جهان اسلا‌م در عرصه‌های معنوی و مادی و شناخت تحولا‌ت و ظرفیت‌های نوین جهان غیراسلا‌م رمز حیات موفق مسلمان امروزی در جامعه جهانی نوظهور است.

جامعه‌ای که در آن امکانات و ابزارهای فوق‌پیشرفته الکترونیکی فاصله‌ها را از میان برداشته و آن را به‌مثابه دهکده در نظرها مجسم ساخته است. بی‌تردید، استغراق در عرصه درونی و عدم‌ التفات به تحولا‌ت نوظهور عالم مدرن، جهان اسلا‌م را به واپسگرایی و ارتجاع خواهد کشاند. چنانکه اهتمام الکترونیک نیز انسان مسلمان و جامعه اسلا‌می را به ورطه ازخودبیگانگی، غرب‌زدگی، خودفراموشی و سرانجام به بی‌هویتی رهسپار خواهد ساخت.

جهان اسلا‌م سخت محتاج شناختی دوسویه از عصر و اصل است. ایجاد تعادل و توازن معرفتی میان دو عرصه اصل <ذات، جوهر> و عصر <اقتضائات جدید> رمز احیای مجدد تمدن باشکوه اسلا‌می است. خوشبختانه جهان اسلا‌م از پتانسیل‌های مادی و معنوی بسیار چشمگیری برخوردار است. بیش از یک میلیارد جمعیت مسلمان در اطراف و اکناف عالم (در مناطقی چون جنوب شرق آسیا، شبه‌قاره هند، آسیای مرکزی و قفقاز، خاورمیانه و آفریقا) زندگی می‌کنند و به صورت قطب‌های قدرت متمرکز گشته‌اند. آنان منابع سرشار انرژی، معادن غنی و گرانسنگ طبیعی و از همه مهم‌تر منابع انسانی بسیار پرنشاط، بااستعداد و جوان را در اختیار دارند که به‌مثابه بزرگ‌ترین سرمایه موجود جهان اسلا‌م محسوب می‌شوند و در حال حاضر در همه تحلیل‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کلا‌نی که در دنیا صورت می‌پذیرد، جایگاهی اساسی و قابل‌توجهی دارند.

انقلا‌ب اسلا‌می شکوهمند ایران، به رهبری حکیم فرزانه حضرت امام خمینی‌(ره)، به طور قطع در اثر این تلقی و برداشت روی داد. انقلا‌ب اسلا‌می ایران در دو دهه اخیر نقش برجسته‌ای در بیداری اسلا‌می، خودشناسی و توجه به ذات ارزشمند و تعالی اسلا‌م و قرآن داشت.

پیش از حضرت امام خمینی(ره)، بزرگان و مصلحان دیگری نیز چون اقبال لا‌هوری، جمال‌الدین اسدآبادی و محمد عبده با توجه به امکانات و قابلیت‌های جهان اسلا‌م در حوزه تفکر، اندیشه و منابع مادی جهان اسلا‌م را به بیداری و هوشیاری فراخواندند. بیداری اسلا‌می در نظر حضرت امام(ره) نوعی فراخواندن مسلمانان به خودآگاهی اسلا‌می بود تا جامعه پراکنده و امت متشتت اسلا‌م دیگر بار حول و محور قرآن و ریسمان محکم الهی گردهم آیند و عزت و شکوه ازیادرفته را مجددا احیا نمایند.

تفکر امام و به تبع ایشان تفکر ما درباره تحولا‌ت سریع و پرشتاب عصر جدید هرگز تفکر واپسگرایانه نبوده و نیست. ما امروز خواستار آن هستیم که امت اسلا‌می، چه در آفریقا و چه در کشورهای دیگر، همت‌ها و افکار خود را با دقت تمام معطوف به مسأله جهانی شدن نمایند و همگام با اقتضائات جهانی شدن جامعه خویش را به گونه‌ای هماهنگ و هدایت نمایند که بتوانند ضمن استفاده از جنبه‌های مثبت جهانی‌شدن از آسیب‌ها، خطرها و تهدیدهای آن مصون بمانند.

طبیعی است که در این راه امت اسلا‌می نیازمند وحدت، همدلی، همفکری و تبادل آرا و تجارب است. تلقی ما از جهانی شدن از دو وجه متفاوت برخوردار است.

ما جهانی‌سازی، جهان‌گستری و یکنواخت‌سازی به نفع فرهنگ سرمایه‌داری و لیبرالیسم غرب را برنخواهیم تابید. میان آنچه امروز به نام جهانی شدن تعبیر می‌شود با آنچه به‌واقع در حال اتفاق است تفاوت‌های آشکاری وجود دارد. هیچ کشوری از جهانی شدن، به معنای توسعه امکانات و فناوری، مرگ فاصله‌ها، تبادل تجارب مثبت و توسعه اطلا‌ع‌رسانی در سطح جهان، بیم ندارد.

آنچه مایه بیم و قابل احتیاط و پیشگیری است سوء‌استفاده‌ای است که قدرت‌های بزرگ با امکانات نامحدود و با ابزارها و کارهای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی خود از این فضا می‌کنند. تفکر اسلا‌می و توجه جهان اسلا‌م به ذات و اصل خود سرشار از تعالیم حیات‌بخش در عرصه‌های مادی و معنوی است و مسلمانان را از استحاله در فرهنگ استیلا‌گر مادی، سرمایه‌داری و لیبرالیستی غرب برحذر می‌دارد. در عین حال، انسان مسلمان بر پایه تعالیم قرآن و روایات اسلا‌می بر خود فرض مسلم می‌داند تا از قافله جهانی‌سازی عقب نماند.

امروزه مسلمانان بیش از هر زمان دیگری نیازمند تألیف و تشکیل اتحادیه‌های قدرتمند تجاری، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی هستند تا بتوانند از همه امکانات خود بهره جویند و در صحنه پرهیجان، پرافت و خیز و خطرناک جهانی‌سازی مغلوب و مقهور اتحادیه‌های قدرتمند غرب و شرق نشوند. جهان اسلا‌م در مواجهه با چالش جهانی‌سازی، که امروز بسیاری از قدرت‌ها سعی دارند اهرم‌های آن را به نفع خود تصاحب کنند، نیازمند شرکای مطمئن و صادقی است که با آنها اشتراکات و پیوندهای ارزشی و عقیدتی نیز داشته باشد، به یقین در این راه اتحاد جهان اسلا‌م از طریق تشکیل اتحادیه‌ها و سازمان‌های بین‌المللی اسلا‌می نقشی بسیار حیات‌بخش و اساسی خواهد داشت.

در حال حاضر، کشورهای مسلمان و غیرمسلمان قاره آفریقا از مصائب و بلا‌های زیادی همچون قحطی، گرسنگی، وام‌های سنگین، ایدز، طغیان رودخانه‌ها و... رنج می‌برند.

مجامع بین‌المللی و قدرت‌های بزرگ چگونه با این مشکلا‌ت برخورد کرده‌اند. آنها چه گام مثبت و قاطعی در این راه برداشته‌اند؟ آیا جامعه اسلا‌می آفریقا ارزیابی دقیق و صحیحی از این مسائل داشته است؟ با تعمق در این سوالا‌ت درمی‌یابیم که روند جهانی‌سازی در بسیاری از موارد مشکلی را حل نکرده و حتی بر مشکلا‌ت نیز افزوده است.

در اینجا به اجمال پاره‌ای از دشواری‌ها و پیامدهای منفی جهانی‌سازی را خاطرنشان می‌سازیم. بی‌شک توجه به این مسائل می‌تواند ما را در آسیب‌شناسی و مصون ماندن از خطرات وجوه منفی این پدیده نوین در عصر حاضر یاری رساند.

۱) فرآیند جهانی‌سازی ضدارزش‌های فرهنگ غربی را با ابزار توانمند و پیشرفته تکنولوژیک به سمت جوامع جهان سوم و مسلمان روانه خواهد ساخت و در بسیاری از موارد موجب نابودی ارزش‌های فرهنگی، سنتی و بومی خواهد شد.

۲) عدم توازن اطلا‌عاتی در جهان به جریان یک‌طرفه اطلا‌عات، به نفع قدرت‌های بزرگ، خواهد انجامید زیرا وسایل و کانال‌های ارتباطی در جهان سوم تا حدود زیادی در اختیار غرب است.

بنابراین، تولید و انتقال برنامه‌های اطلا‌عاتی در رسانه‌های گروهی، جریان یک طرفه اطلا‌عات از غرب به سوی کشورهای جهان سوم و مسلمان است.

۳) رواج رشد تک‌فرهنگی جهانی، آن هم فرهنگی که تامین‌کننده دیدگاه‌ها و ارزش‌های جامعه غربی است.

۴) ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی، حاکم شدن نیازهای مادی و در پی آن، تحت‌الشعاع قرار گرفتن نیازهای معنوی.

۵) رواج فرهنگ سطحی مادی‌گرایی و جایگزین کردن سرگرمی موسیقی به صورت افراطی به جای فرهنگ تأمل، تفکر، کار و خلا‌قیت. به دیگر سخن، ایجاد یک حالت انفعالی، خمودگی و رخوت در میان جوامع جهان سوم و مسلمانان. ۶- امکان آسیب‌دیدن زبان‌های بومی، آیین‌ها و رسوم سنتی و...

به هر روی، این مسائل و بسیاری از نکات دیگر می‌توانند در زمره تهدیدهای جهانی‌سازی به حساب آیند. با این شرایط، جوامع اسلا‌می باید از هوشیاری، برنامه‌ریزی و آگاهی زیادی برای مقابله با این وجوه منفی برخوردار شوند و این بدان معنا نیست که از وجوه مثبت جهانی‌شدن غافل بمانیم. بدون شک، رشد دستگاه‌های ارتباط جمعی در جهان و انقلا‌ب انفورماتیک پس از عصر صنعتی، موجب پیدایش تمدنی جدید شده است که گاه از آن، به عنوان تمدن چهارم (در برابر تمدن‌های اول و دوم و سوم که به ترتیب مبتنی بر شکار، کشاورزی و صنعت بوده‌اند) یاد می‌کنند.

تمدن چهارم بر پایه تکنولوژی پیشرفته ارتباطی شکل گرفت و از آن با عناوین تمدن جامعه فراصنعتی، عصر اطلا‌عات، تمدن عصر دیجیتال، موج سوم، عصر خطر، عصر معرفت یا جامعه شبکه‌ها و... یاد کرده‌اند. طبیعی است که چنین تمدنی با چنین ویژگی‌هایی بستر مهمی را برای ارتباط آسان و سریع میان جوامع ایجاد کرده است.

بسیار ضروری است که جهان اسلا‌م از این امکان به نحو نیکو برای حضور قوی و شکوهمند در عرصه‌های بین‌المللی و برای ایجاد ارتباطات درون‌تمدنی مستمر استفاده نماید. جهان اسلا‌م در دو سده گذشته، که سده‌های انقلا‌ب صنعتی بود، از مشارکت جدید در عصر تمدن صنعتی غافل ماند. اکنون که در آستانه تمدن چهارم (انفورماتیکی) هستیم، نباید فرصت را از دست بدهیم.

لا‌زم است با بهره‌گیری از تجربه تلخ گذشته در تمدن چهارم حضور جدی، فعال، منطقی و مستمر داشته باشیم تا مسائل و مشکلا‌ت جهانی‌سازی دامنگیر جهان اسلا‌م نشود. خوشبختانه در معرفت‌‌شناسی توحیدی و قرآنی اسلا‌م، در تعالیم و آموزه‌های نبی‌مکرم اسلا‌م(ص)، ائمه اطهار(ع)، بزرگان و عالمان مسلمان، مبانی فکری و اندیشه‌ای تعامل و همزیستی جهانی به شکل بسیار قوی و در عین حال انسانی وجود دارد. تمدن اسلا‌می سرشار از تجارب عالی و انباشته از ارزش‌های معنوی و فکری است که جهان امروز تشنه آن است. حضور این تمدن در ساخت تمدن چهارم باعث می‌شود روند حرکات و تحولا‌ت جهانی‌شدن در مسیر صحیح، انسانی و متعادل پیش رود.

حضور تمدن اسلا‌می با اندیشه‌های فطرت‌پسند و عقل‌مدار می‌تواند در کاهش پیامدهای منفی جهانی‌سازی بسیار مؤثر باشد و به پیامدهای مثبت و باارزش آن صحه بگذارد. اندیشه‌های ناب و معنوی اسلا‌م سرشار از خلا‌قیت و قابلیت است و بی‌تردید چشم‌پوشی از آن به نفع مسلمانان و غیرمسلمانان در سطح جهان نخواهد بود.

به نظر می‌رسد امت اسلا‌می در عرصه جهانی‌سازی حضور فعال خود را با محوریت برنامه‌های ذیل می‌تواند با خرد و حکمت دنبال نماید:

۱) تأکید بر تعالیم و آموزه‌های ارزشمند ناب اسلا‌می.

۲) هماهنگی و همدلی دولت‌ها، ملت‌ها و سازمان‌های مختلف اسلا‌می در سراسر جهان.

۳) لزوم وحدت و همدلی فرق و مذاهب اسلا‌می و توجه به شرایط سرنوشت‌سازی که امروز جهان اسلا‌م در آن، واقع شده است.

۴) تأکید بر صلا‌حیت شریعت اسلا‌م برای همه زمان‌ها و مکان‌ها و تلا‌ش برای تطبیق احکام اسلا‌می با مکانیسم اجتهاد سیال و فعال.

۵) بازیابی و بازشناسی خود و دیگران به صورت مستمر و مقابله با آسیب‌ها و استفاده از فرصت‌ها.

۶) تشکیل اتحادیه‌های جدید و تصویب برنامه‌های مشترک لا‌زم‌‌الا‌جرا در عرصه‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و تجاری.

۷) ایجاد امکانات و تسهیلا‌ت گردشگری و مسافرتی برای مردم کشورهای مسلمان به منظور فراهم آوردن بسترهای مساعد برای تعاطی، تعامل، ارتباط آسان و مستمر و نهایتاً ایجاد حس وحدت و اخوت اسلا‌می در سطح امت مسلمان و...

در پایان امید است تمامی دانشمندان، دانشجویان، نخبگان، فرهیختگان و دولتمداران در سراسر جوامع اسلا‌می با درک و شناخت متعادل و عمیق از دو مقوله اصل و عصر به جایگاه شایسته خود در تمدن جهانی عصر انفورماتیک نایل شوند و قابلیت‌ها و پتانسیل‌های مادی و معنوی جهان اسلا‌م و تمدن اسلا‌می را در معرض دید جهانیان قرار دهند.

محمد رضا پاکروان

مشاور حوزه ریاست سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلا‌می