خانواده زبانی «اورال – آلتای» و جایگاه زبان ترکمنی در آن

فرهنگ ایرانی برآمده از فرهنگ اقوام ایرانی است و در امتداد فرهنگ های اقوام به پویایی نائل شده است فرهنگ قومی ترکمن نیز در بستر هزاره های پیشین رشد یافته و در تأسیس تمدن ایرانی – اسلامی و در جهت استقلال و حفظ تمامیت ارضی ایران نقش ارزنده ای ایفا نموده است

۱) مدخل

فرهنگ ایرانی برآمده از فرهنگ اقوام ایرانی است و در امتداد فرهنگ های اقوام به پویایی نائل شده است . فرهنگ قومی ترکمن نیز در بستر هزاره های پیشین رشد یافته و در تأسیس تمدن ایرانی – اسلامی و در جهت استقلال و حفظ تمامیت ارضی ایران نقش ارزنده ای ایفا نموده است .

ترکمن ها در راستای وفاق ملی و اعتلا بخشیدن به فرهنگ ایرانی – اسلامی با دیگراقوام ایرانی همراه و همداستان بوده اند .

زبان و ادبیات ، اعتقادات دینی و عرفانی ، شخصیت های ممتاز (مانند جارا... زمخشری ، بانو زمرد ملک ، شیخ محمد عبده ، مختومقلی فراغی و صدها شخصیت دیگر) ، هنرهای بی نظیر آن ها و ... هر یک شاهدی بر موجودیت تاریخی آنهاست .

ایران گاهواره ی تمدن و دارای فرهنگی بس کهن است . تمدنی که قدمت آن به هزاران سال می رسد . در ایجاد این هویت تاریخی ، هر یک از اقوام ایرانی به سهم خود ایفای نقش نموده اند .

متأسفانه در بررسی منابع تاریخی شاهد کوششی نامبارک توسط استعمارگران و ایادی آن ها در کتمان واقعیات می شویم . آن ها با تاریخ نگاری غلط به تفوق و برتری طلبی نژادی مهر تأیید زدند . آن ها در جهت یکسان سازی فرهنگی و ایجاد بحران هویت تلاش کردند . مسلمین را ترک و تازی نامیدند و می خواستند به غلط این طور القاء کنند که تمدن ممتاز پیش از اسلام ، با ورود عرب و اسلام بر باد رفت و وا پس ماندگی کنونی ایران و شرق میانه ، حاصل حضور و ظهور اسلام است .

حاصل این کوشش های نامیمون آن ها ، دشمنی ناموجه و آشکاری است که اینک مردم شرق میانه را با وجود همکیشی قدرتمندشان به صورت عرب و عجم و ... از یکدیگر جدا کرده است . اما طبق رهنمود حکیمانه ی حضرت امام خمینی (ره) : «دراسلام ، نژاد ، زبان ، قومیت و ناحیه مطرح نیست . تمام مسلمین چه اهل سنت و چه شیعی ، برادر و برابر و همه برخوردار از همه مزایا و حقوق اسلامی هستند ... در اسلام کرد ، ترک ، فارس بلوچ ، ترکمن و غیر این ها مطرح نیست . اسلام برای همه و جمهوری اسلامی حق همه گروه ها را با عدالت اسلامی ادا خواهد کرد » .

اساس و پایه ی فرهنگ و مدنیت هر قوم وملتی زبان آن قوم و ملت است و زبان ترکمنی نیز یکی از عناصر اصلی هویت ترکمن هاست .

شاهکارهای دینی ، ادبی و لغت نامه ها و ... که از نیاکان پاک نهاد ما به ارث رسیده ، سطر به سطر گنج واژه هایی است که از جویبار اندیشه ی اسلامی آب خورده و سربلند قامت برافراشته و ثمر داده است .

لزوم آموزش زبان مادری به عنوان یکی از اصول اولیه و اساسی آموزشی ، توسط متخصصان علوم تربیتی و آموزشی مورد تأکید قرار گرفته است .

خیلی از ترکمن ها به آشنایی علمی و آکادمیک با زبان مادری خود احساس نیاز می کنند و این امر امکانات شایسته ای را جهت رفع این نیاز می طلبد .

اهمیت زبان با توجه به دو ضرب المثل اروپایی برای مردمان آن منطقه به قدری است که آن ها می گویند «هر کس زبان مادری خود را نداند یک وحشی است» ، این یک ضرب المثل فرانسوی است ، اما روس ها می گویند : «ندانستن زبان مادری غایت وحشیگری است» .

زبان نعمتی خداوندی و وسیله ای برای بیان افکار ، اندیشه ها ، احساسات و عواطف انسانی ، پیام رسان علوم و فنون و هنرهاست .

هر زبانی حاصل گنجینه ای از فرهنگ و مدنیت است . در واقع با از بین رفتن هر زبانی ، گنجینه ی فرهنگ و مدنیت انسان هایی که به آن زبان تکلم می کنند نیز از بین می رود .

جایی که با به خطر افتادن نسل یک گیاه و یا نسل یک حیوان ، همه به تکاپو می افتند و انجمن های بین المللی حفاظت از آن گیاه و یا از آن حیوان تشکیل می شود ، حفاظت از زبان ها و گنجینه های فرهنگ و مدنیت ، وظیفه ای خطیرتر و رسالت تک تک ماست .

تلاش مذبوحانه در راستای یکسان سازی فرهنگی و تحقیر برخی فرهنگ ها و برتر نشان دادن کاذب دیگری و ایجاد اختلاف بین آن ها و سیاست «تفرقه بینداز و حکومت کن» در رژیم گذشته نمود بیشتری داشت و به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی ایران تقریبا به زباله دانی تاریخ پیوسته است .

اما متأسفانه در موارد نادری نیز برخی از نشخوارکنندگان پس مانده های این افکار مسموم از آن ها دنباله روی کرده و می خواهند بین امت اسلامی آگاهانه و یا ناآگاهانه ایجاد شکاف نمایند که خیال باطلی است . آن ها با اتکا به مبانی نژاد گرایانه و غیر انسانی دیدگاه های خود ، در راستای توهین و تحقیر زبان و فرهنگ اقوام از هیچ کوششی فروگذار نیستند .

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید (سوره روم آیه شریفه ۲۲) : «از نشانه های خداوند تبارک و تعالی آفریدن آسمان ها و زمین و مختلف بودن زبان ها و رنگ های شماست و بدرستیکه در آن نشانه هایی برای دانایان است» طبق فرمایش خداوند عزوجل زبان ها نیز از نشانه های پروردگار یکتاست . اگر زبان ها از نشانه های پروردگار یکتاست ، تحقیر نشانه های خداوند توسط این به ظاهر فرهنگ دوستان چگونه قابل توجیه است ؟ مشیت الهی این بود که زبان ها مختلف باشند .

جامعه چون گلستان رنگارنگ است و شادابی آن بسته به رنگارنگی آن دارد و اگر یک رنگ بودن آن بر مبنای خواست و سلیقه ی باغبان درست بود ، باغبان هستی خود به این کار تواناتر بود .

در نتیجه ی القائات افکار مسموم تفرقه افکنان ، متأسفانه بی توجهی به زبان مادری در بین برخی کودکان اقوام مختلف و حتی در بین برخی دانشجویان نیز رواج یافته است . این افراد دچار بحران های متعددی می شوند که متأسفانه بازتاب منفی آن متوجه جامعه مان است .

صاحبان افکار نژادپرستانه و غیر انسانی توجه به فرهنگ اقوام و تدریس و ترویج آن ها را تهدیدی برای امنیت ملی به حساب می آورند . حفظ آداب و رسوم ، فرهنگ ، زبان و تاریخ اقوام و حتی سهیم کردن آن ها در لایه های حاکمیت و ایجاد فرصت های شایسته برای آن ها ، نه تنها امنیت ملی را تهدید نمی کند ، بلکه حق طبیعی و قانونی و انسانی آن هاست و راهی است تا بدینوسیله غبار سالیان ستمشاهی از چهره ی زیبای شاهد آن هر چه بیشتر زدوده شود .

آن چه که امنیت ملی را تهدید می کند ، افکار بیمارگونه ای است که فرهنگ و اقوام غیرفارسی را جولانگاه افکار مسموم خود قرار داده است .

آن ها با تکلم اقوام به زبان مادری خود و با تدریس و ترویج زبان آن ها مخالفت می کنند ، در صورتیکه خداوند متعال با توجه به زبان اقوام (بلسان قومه)، پیامبری را مبعوث کرده است (سوره مبارکه ابراهیم آیه ۴) ، و زبان ها را وسیله ی ارتباطی بین خود و رسولش واقوام قرار داده است .

در کشورمان برای حفظ و گسترش زبان فارسی و پالایش آن از واژه های خارجی کلی انرژی و هزینه صرف می شود وحتی از مالیات ترک زبانان و سایر اقوام به جای آموزش زبان مادری آن ها ، کتاب های فارسی به سایر کشورها صادر می شود و هر سال انواع و اقسام سمینارهای ادبیات فارسی برگزار می شود ، با این وجود نه تنها هیچ صحبتی از تهدید و غیره در بین غیرفارس زبانان نمی شود ، بلکه بالعکس همه اقوام مشارکت می کنند و زبان فارسی را همچون زبان مادری خود محترم شمرده و ارج می نهند و آن را میراث معنوی خود و از گنجینه های این مرز و بوم به حساب می آورند . باید یادآور شویم که مسئله امنیت ملی کشور عزیزمان دغدغه ی همه اقوام ایرانی است و همین اقوام بودند که در راه استقلال ، تمامیت ارضی و امنیت ملی ایران از بدو طلوع انقلاب شکوهمند اسلامی و درطول جنگ تحمیلی جان فشانی ها کرده و شهدای زیادی را تقدیم اسلام و انقلاب کردند و لذا ، احترام به اقوام و زبان فرهنگ آن ها از شعائر جمهوری اسلامی ایران است و پایه های جامعه اسلامی مبتنی بر کرامت و ارزش های والا و انسانی ، دیگر پذیری ، تفاهم ، آزادی های فردی و اجتماعی ، جزو اصول و معیارهایی است که جهان امروز همه بر آن تأکید دارند .

چگونه است که دانشکده های تورکولوژی و رشته های وابسته به آن ، در اروپا و بعنوان مثال در کشور آلمان در دانشگاه های متعددی همچون دانشگاههای بامبرگ ، گیسن ، گوتینکن ، هامبورگ ، ماینتس ، مونیخ ، برلین و ... در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا ارائه می شود و چگونه است که جمعیت چند هزار نفری در کشورهای اروپایی از امکانات فراوانی برخوردارند و به زبان مادری خود تحصیل می کنند ، اما صدها هزار ترکمن نه تنها در پایتخت موطن خود (تهران) یک مدرسته ابتدایی به زبان مادری ندارند ، بلکه حتی در سراسر منطقه ترکمن صحرا (مناطقی ازاستان گلستان و خراسان شمالی) نیز یک کودکستان به زبان ترکمنی وجود ندارد .

شاگرد کودکستانی نیز درست در مرحله ی آغازین برخورد فرهنگی خود ملزم به یادگیری زبانی غیر از زبان مادری خود است و بحران زبانی از نخستین مرحله آموزشی و فرهنگی آغاز می شود و تا بالاترین سطح تحصیلی ادامه پیدا می کند . دفاع از زبان و ادبیات ترکمنی و زبان و ادبیات سایر اقوام محترم ایرانی در نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران یک «ارزش» است و جزو شعائر انقلاب و حرمت و احترام به مردم محسوب می شود و ایجاد زبان و ادبیات اقوام به عنوان رشته دانشگاهی یک ضرورت است و مسلما فرهیختگان ما نسبت به ارزش های انقلاب بی تفاوت نیستند .

ما رجای واثق داریم که مسئله زبان و ادبیات اقوام و ملیت های ایرانی با توکل به خداوند متعال و با عنایت دولت آینده و اجرای اصول مترقی ۱۵ و ۱۹ قانون اساسی و با مشارکت و همکاری نزدیک کلیه ی کسانی که تساوی حقوقی ، همزیستی مسالمت آمیز و وحدت واقعی و پویای مردم ایران را ضرورت حیاتی پیشرفت و تعالی همه مردمان کشور خود می دانند ، انشا ا... هر چه زودتر حل خواهد شد .

۲) زبان ترکمنی و خانواده ی آن :

زبان ترکمنی متعلق به خانواده زبان های اورال – آلتای (اورالیک – آلتائیک)است .

نخستین تقسیم بندی زبانهای اورال – آلتای در نیمه اول قرن هجدهم یعنی به سال ۱۷۳۰ میلادی توسط

Ph.j.von Strahlenberg سوئدی انجام می گیرد .

در این زمینه همینطور می توان از تحقیقات N.Schott(۱۸۴۹ . م) و M.A.Castren (۱۸۵۲ – ۱۸۱۳) نام برد .

Castren را بنیانگذار فیلولژی اورال – آلتای به حساب می آورند . در اواسط قرن نوزدهم و در سایه ی تحقیقات

Schott و Castren ، نظریه تقسیم زبان های اورال – آلتای به دو گروه زبانهای اورال (چود) و آلتای (تاتار) قطعیت می یابد .

زبان های این خانواده همینطور تحت نام زبانهای «اسکیتیک» (۱۹۱۰ – Leibniz) ، زبان های «فلات آسیای میانه» (۱۸۰۶ – J.CH.Adelung) ،زبان های «فین - تاتار» (۱۸۴۹ – W.Schott) و گاهی نیز زبانهای «اگرو – آلتای» مورد تحقیق قرار گرفته اند .

۳) زبان های آلتایی :

در سایه تحقیقات و بررسی های رو به رشد یک صد ساله زبان و ادبیات و فولکلور و ابزار فرهنگی گوناگون مردم ترک ، تونگقوز ، مغول (همینطور ژاپن وکره) ، یکی از شاخه های علم و دانش یعنی Altayistik پا به عرصه حیات می گذارد .

زبان شناسی تطبیقی آلتایی با G.J.Ramstedt شروع می شود . Ramstedt در این زمینه کتاب و مقالات متعددی تألیف و منتشر می کند . بر اساس دیدگاه این دانشمند ، زبانهای آلتایی ریشه واحدی دارند .بعد از وفات Ramstedt ، شاگردان و طرفدارانش از جمله P.Aalto و N.Poppe تحقیقات در زمینه زبانهای اورال و آلتایی را ادامه می دهند .

P.Alto بعد از وفات Ramstedtبه مهمترین اثر او بنام «در آمدی بر زبانهای آلتایی» را به چاپ می رساند .

N.Poppe (شاگرد دیگر Ramstedt) یکی از فعال ترین محققان در زمینه زبانهای آلتایی بوده است و به سال ۱۹۶۰ میلادی کتاب «گرامر مقایسه ای زبانهای آلتایی » را منتشر می کند . N.Poppe این نظر را نمایندگی می کند که شباهتهای فونتیکی و ساختواژی بین زبانهای آلتایی محصول تصادف و عاریه نبوده بلکه دلایلی در اثبات خویشاوندی تاریخی این زبانها به حساب می آیند . همینطور G.Y.Ramstedt و K.Menges و O.Pritsak از نظریه خویشاوندی زبانهای آلتایی حمایت می کنند و از دانشمندان و زبانشناسان شوروی می توان از A.Baskakov و Iltiç و Svitiç و Sunik به عنوان حامیان نظریه خویشاوندی زبانهای آلتایی نام برد .

۴) زبان هایی که متعلق به خانواده زبانی «آلتایی» هستند کدامند ؟

با در نظر گرفتن تقسیمات Schott و Castren و Ramstedt و N.Poppeو دیگران می توان زبانهای ترک (از جمله ترکمنی و آذری و ...) ، مغولی ، مانچو ، تونگقوز را جزو زبانهای آلتایی به حساب آورد . بعضی از زبانشناسان ، زبانهای «ژاپنی و کره ای» را نیز جزو خانواده زبانهای آلتایی به حساب می آورند .

در زمره دانشمندانی که سعی داشتند ژاپنی را نیز در شمار زبانهای خانواده آلتایی به حساب آورند می توان از J.V.Klaproth (۱۸۲۳) و Ph.F.Siebold (۱۸۳۲) و L.D.Rosny (۱۸۵۶) و J.Hoffmann (۱۸۶۷) .

H.Winkler (۱۹۰۲) و Pröhle (۱۹۱۷) و A.M.Podnigev (۱۹۰۰) و G.J.Ramstedt (۱۹۲۴) نام برد .

در میان دانشمندانی که زبان کره ای را در شمار زبانهای خانواده آلتایی به حساب می آورند ، می توان ازE.D.Polivanov (۱۹۲۳) و N.Poppe و P.Alto نام برد و این دانشمندان در آثارشان علاوه بر عناصر لغوی مشترک بین ترکی و کره ای به بعضی از تشابهات دستوری میان این دو زبان نیز اشاره می کنند .

۵) زبان های اورال :

زبان های اورال به چهار گروه «یوکاگیر» ، «اسکیمو آله ئوت» ، «ساموید» و «فین – اوغور» تقسیم می شود .

زبان های گروه«فین» (فنلاند) عبارتند از :

۱) زبان کارل (در کارلیا)

۲) زبان فین (در فنلاند)

۳) زبان ساآم (درغرب فنلاند و درمناطقی از نروژ)

۴) زبان اودمورت (در اودمورت – تاتارستان ، باشقیر دستان ، کیروو و در گورگی)

۵) زبان ماری (اطراف رود ولگا)

۶) زبان موردووا

۷) زبان کومی – پرمییا ک

زبان های گروه «اوغور» عبارتند از :

۱) زبان مجاری (در مجارستان )

۲) زبان خانت – مان (زبان «خانت» ها و «مان» ها )

باید اضافه کنیم که زبان های «استونی» (در استونیا) و «لاپ» (در «لاپلند» سوئد) نیز در گروه زبان های اورال جای می گیرند .

۶) زبان ترکی :

زبان ترکی یکی از شاخه های رشد یافته خانواده زبانی آلتایی است و دارای هفت دوره زبانی است که پرداختن به آنها از حوصله این مقاله خارج است .

زبان ترکی که دارای گذشته و تاریخ است. محدوده جغرافیایی وسیعی را در بر می گیرد. در زمینه زبان ترکی (از نیمه اول قرن نوزدهم) تا کنون تحقیقات متعددی انجام یافته است و کتابها و مقالات گوناگونی توسط دانشمندان و زبان شناسان کشورهای مختلف به رشته تحریر در آمده است که ما به علت وسعت موضوع و مطالب فقط به ذکر نام بعضی از آنها اکتفا می کنیم . از میان دانشمندان و زبانشناسانی که در این زمینه فعالیت داشته اند می توان از : J.C.Adelung (۱۸۰۶) و F.Adelung (بی تاریخ) و F.J.Von klaproth (۱۸۲۳) و I.N.Berezin (۱۸۴۸) و Radloff (۱۸۸۷/۱۸۸۲) و Vambery (۱۸۸۵) و Koatanoi (۱۸۹۴) و Aristov (۱۸۹۶) و Calain (۱۸۹۶) و Kor۳۵۱; (۱۹۱۰) و Nemeth (۱۹۱۷) و Samoylaviç (۱۹۲۲) و باقر چوپان زاده (۱۹۴۱) و Rasonen (۱۹۴۹) و Malov (۵۲ - ۱۹۵۱) و Baskakov (۱۹۵۲) و ... نام برد .

ما در این قسمت به یکی از آخرین تقسیم بندی ها بر اساس تقسیم بندیRasonen و...)نظری کوتاه می افکنیم.

در این تقسیم بندی این زبان به۶ گروه :

۱) چواسی

۲) یاقوتی

۳) گروه شمال شرقی(شمال)

۴) گروه شمال غربی(غربی)

۵) گروه جنوب شرقی (شرقی)

۶) گروه جنوب غربی (جنوبی)

تقسیم شده است. «ترکمنی»به گروه ششم یعنی گروه جنوب غربی یا اوغوزی تعلق دارد. به این گروه«تاغلی» نیز گفته می شود.

گروه اوغوزی خود به دو شاخه ترکی «اوغوز شرقی» و ترکی «اوغوز غربی» تقسیم می شود. «شاخه ی غربی» گروه اوغوزی را «ترکی ترکیه» و«ترکی آذری» و «شاخه شرقی» آنرا«ترکمنی» و«ترکی خراسانی»تشکیل می دهند.

۷) بعضی از زبانهایی که با زبان ترکی مقایسه شده اند :

در زمینه زبانشناسی تطبیقی ترکی می توان از مقایسه زبانهای تونگقوزی – مانچویی – مغولی – کره ای – ژاپنی – فنلاندی – مجاری – قفقازی – باسکی – تامیل – دراوید – هند و اروپایی – ایلامی – سومری و زبان سرخپوستان آتستک (آزتک) با ترکی اشاره کرد .

در تطبیق زبانهای مذکور با زبان ترکی هم به مقایسه عناصر لغوی و هم به گرامر پرداخته شده است .

ملاعاشور قاضی