در پیچ و خم تاریخ نگاری

آشنایی با سه اثر در موضوع شیخ شهید

«بررسی مشروطیت، بدون پرداختن به مواضع فکری و سیاسی حاج شیخ فضل الله نوری ممکن نیست. شیخ، در مراحل گوناگون تاریخ مشروطیت دخیل و موثر بوده و اگر مشروطیت را، در تاریخ کشورمان، بستر بروز نخستین نزاع جدی و اصولی میان دین و مدرنیزم به شمار آوریم، شیخ در آن هنگامه پرچمدار دفاع از دین محسوب می شده و هزینه سنگینی نیز بابت این امر پرداخت کرده است.»

این بخشی از سخن مشترک ناشر در سه اثر ارزشمند از جناب آقای علی ابوالحسنی است که اهمیت و ضرورت پرداختن به موضوع را نمایان می سازد.

در ابتدای کتاب «شیخ فضل الله نوری و مکتب تاریخ نگاری مشروطه» کهً توسط «مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران» به بازار کتاب و نشر عرضه شده آمده است:«مشروطیت یکی از حوادث بزرگ تاریخ ماست که به لحاظ «تأثیر عمیق و ماندگاری» آن در سیاست و فرهنگ این سرزمین، نقطه عطفی در تاریخ کشور ما به شمار می رود...

سوگمندانه باید گفت که تاریخ مشروطیت، غالباً نه از منظری «بی طرفانه» و «واقع بینانه»، بلکه «یکسویه» و «جهت دار» نوشته شده و پیش از آنکه درصدد کشف و شناسایی حقایق باشند، ملکوت سازی چهره «جناح مغلوب» و توجیه اعمال«جناح غالب» در آن دوران عبرت زای تاریخی را مدنظر داشته اند و پر پیداست که این امر، بدون «تحریف» یا «کتمان» واقعیات، شدنی نبوده است.

آنچه در باب تحریف و کتمان حقایق گفتیم، بیش از همه درباره شیخ فضل الله نوری، این شخصیت تأثیرگذار تاریخی، مصداق دارد. چندان که با بررسی «نقادانه» اظهارات غالب مورخین مشروطه درباره وی می توان دامنه وسیع «تحریف حقیقت» را در تواریخ مشروطیت دریافت و از آشنایی با این فاجعه چراغی برای «بازنگری و بازنگاری» مشروطیت برافروخت و به «واقعیات» این دوران سرنوشت ساز نزدیک و نزدیکتر شد...

بازنگری در تاریخ معاصر- بویژه عصر مشروطیت- نیاز «حیاتی و فوری» نسل امروز است که ابوالحسنی، مؤلف محترم این اثر، در همین زمینه، طی نزدیک به ۳۰ سال تحقیق و بررسی درباره ۱۴ قرن تاریخ ایران اسلامی، سلسله مباحث تاریخی و تحلیلی متعددی را پیرامون «مشروطیت وحاج شیخ فضل الله نوری» به رشته تحریر درآورده است.

دفتر حاضر، ضمن تبیین روش درست تحقیق و پژوهش تاریخ، به بررسی انتقادی از میراث مکتب تاریخ نگاری مشروطه می پردازد و تکمیل مباحث آن را باید در کتاب «کالبد شکافی چند شایعه...» از همین سلسله آثار جستجو کرد که به نقد شایعات مربوط به شیخ فضل الله نوری اختصاص دارد.»

کالبد شکافی چند شایعه...

سخن از چند شایعه است ؛ شایعه هایی که عمدتاً به منظور «تخریب » و « ترور شخصیت» شیخ فضل الله نوری ، فقیه صاحب نام عصر مشروطه ، ساخته و تکثیر شده و حتی درطول زمان تورم یافته است! شایعه پردازان مدعی اند که :

شیخ فضل الله ، با اخذ رشوه از روسها ، زمینی را به بانک استقراضی روسیه فروخته است .

نیز او را متهم به رشوه ستانی از محمد علی شاه و صدراعظم وی، امین السلطان کرده اند .

و نیز ... و نیز ...

به رغم این گونه شایعات ، پاره ای از مورخان و تحلیلگران مشروطه داستانهایی چون فروش زمین به بانک استقراضی را (خصوصاً با شاخ و برگهای زیادی که یافته ) افسانه ای بر ساخته دشمنان شیخ می شمارند و حتی دست خارجی را در شیوع و رواج گسترده آن بی تاثیر نمی دانند .

بر همین مبنا فهرست این کتاب نیز چنین سامان یافته است:

▪ بخش اول - عدالت ، شفقت و دقت قضایی شیخ

▪ بخش دوم - فروش مدرسه چال به بانک استقراضی ربطی به شیخ نداشت !

▪ بخش سوم - شیخ ، اهل سازش با روسها نبود !

▪ بخش چهارم - آیا شیخ ، از امین السلطان رشوه گرفت ؟!

▪ بخش پنجم - آیا شیخ از محمد علی شاه پول گرفت ؟!

● خانه بر دامنه آتشفشان

خانه بر دامنه آتشفشان سومین کتاب از سلسله تالیفات است که با سخن ناشر شروع می شود و سپس با تیتر «عاشورا، حدیث ماندگار» اصل کتاب آغاز می شود. مؤلف در این بخش با استفاده از حادثه عاشورا به زندگی شیخ شهید نقبی می زند و بعضی سخنان او را که نشان از حق طلبی او دارد به عنوان استشهاد می آورد. در بخش بعدی نبوغ سیاسی شیخ فضل الله مورد بررسی قرار می گیرد. سپس کمالات و کرامات شیخ زیر عنوان «معجزه عشق» همراه با شواهدی بیان می شود. در «پناه عبد عظیم الهی» به تحصن شیخ فضل الله در آستان حضرت عبد العظیم حسنی می پردازد. وصیتنامه شیخ یکی از مهم ترین بخش های کتاب است که در این قسمت زیر عنوان«وصیت نامه شیخ در تحصن حضرت عبدالعظیم علیه السلام » آمده است.

چنان که مؤلف محترم اشاره کرده اند این وصیتنامه منتشر نشده بود که اکنون در اختیار محققان قرار می گیرد. میثاق اخوت و پایداری بین شیخ و مهاجرین بخش دیگر این کتاب است. نامه شیخ به عضد الملک پس از آن می آید. چندی قبل از شهادت شیخ، سفارت انگلیس در ایران که وی را مانع اهداف خود می بیند، تصمیم می گیرد تا شیخ را به دست عوامل ایرانی خود ترور کند به همین علت در ۱۵ ذی الحجه ۱۳۲۶ ق شیخ توسط فردی ماجرا جو به نام کریم دواتگر مورد اصابت گلوله قرار می گیرد. این ماجرا باعث زخمی شدن شیخ می شود و تا آخر عمر باعث آزار و اذیت او بوده است. ماجرای ترور شیخ در این بخش بین صفحات ۱۴۵ تا ۱۴۸ آمده است.

حدود یک ماه پس از ماجرای ترور، شیخ فضل الله نامه ای به مرجع بزرگ آن زمان و هم فکر خود در مشروطه یعنی آیت الله سید کاظم یزدی می نویسد که هم نمایانگر رابطه خوب آن دو است و دیگر این که هدف خود را از موضعش در برابر مشروطه می نویسد و می گوید: این همان داعیه کربلا است. این بخش نیز زیر عنوان «داعیه ما به عین، داعیه کربلا است» نوشته شده است.

دیگر مباحث کتاب به شرح زیر است:

- اصرار سفارت انگلیس بر تبعید شیخ از تهران

- اسلام زیر بیرق کفر نمی رود

- پرخاش بر سر یپرم خان

- تنهای شکیبا

- داوری تاریخ درباره قاتلان شیخ

- اندوه عالمان در شهادت شیخ

- مویه مرغ حق در سوگ شیخ

- شیخ فضل الله نوری و مشروطیت از نگاه امام خمینی

- سوگ سرود شاعران در مرگ شیخ

- دست انتقام الهی