قصه پرغصه تالاب های ایران

شاید آن روز, یعنی ۱۳ بهمن ۱۳۴۸ که چند کشور به دعوت ایران جمع شدند و کنوانسیون رامسر برای حفاظت از تالاب ها را امضا کردند, فکرش را نمی کردند روزی از بیشتر تالاب های ایران تنها یک نام و جای کم آب یا خشک شده ای باقی بماند

شاید آن روز، یعنی ۱۳ بهمن ۱۳۴۸ که چند کشور به دعوت ایران جمع شدند و کنوانسیون رامسر برای حفاظت از تالاب‌ها را امضا کردند، فکرش را نمی‌کردند روزی از بیشتر تالاب‌های ایران تنها یک نام و جای کم‌آب یا خشک شده‌ای باقی بماند.

هامون، پریشان، شادگان و تالاب انزلی هیچ کدام شبیه آن روزی نیستند که ۴۸ سال پیش کشورهای زیادی را راهی شهر رامسر کرد. براساس این پیمان‌نامه کشورهای عضو قرار گذاشتند روی تالاب‌های مهم جهان (بویژه زیستگاه‌های پرندگان آبزی و کنارآبزی و نحوه حفاظت از آنها) مطالعه و تحقیق کرده و از آنها حمایت ‌کنند. در میان نام تالاب‌های ثبت شده در این کنواسیون، ۲۲ تالاب مربوط به کشور ایران است؛ البته سه سال پیش رئیس سازمان محیط زیست اعلام کرد، نام دو تالاب دیگر به این نام‌ها اضافه شده و تعداد تالاب‌های ثبت شده به کنوانسیون رامسر به ۲۴ تالاب رسیده است. ایران با توجه به شرایط ویژه محیط زیستی خود تالاب‌های متنوعی دارد که هر کدام در بخش‌هایی از استان‌های کشور پراکنده شده‌اند.

سرزمین‌های مرطوب به انواع مختلفی چون دریاچه، تالاب، مرداب، باتلاق، لشاب و حتی بخش‌های جزئی‌تر تقسیم می‌شوند. تالاب‌ها یکی از این انواع هستند و ویژگی بخصوصی که آنان را از دیگر انواع سرزمین‌های آبی جدا می‌کند، پوشش گیاهی و حیوانی این تالاب‌هاست، زیرا این تالاب‌ها هم دارای پوشش گیاهی خاص و زیبا هستند و هم عمدتا ماهیان و جانوران زیادی در این آب‌ها زندگی یا در فصل‌های خاصی برای تأمین غذا و زندگی خود به تالاب‌های ایران مهاجرت می‌کنند. یکی دیگر از ویژگی‌های تالاب ارتفاع آن است، در مورد تالاب‌ها گفته می‌شود ارتفاع آب آنها باید ده متر باشد. این تعادل میان آب، گیاه، جانوران و پرنده‌هاست که تالاب‌ها را زیبا و حیات آنها را به جریان می‌اندازد. از میان این تالاب‌های ایران، ارومیه، انزلی، شادگان، هامون و گاوخونی مهم‌ترین آنها هستند که اغلب به خط قرمز نزدیک شدند یا از آن گذشته‌اند.

تالاب میانکاله، دریاچه پریشان، دریاچه ارومیه، دریاچه نی‌ریز، مرداب انزلی، تالاب شادگان، هامون و هیلمند، دریاچه قوپی، هامون پوزاک، شورگل، بندر کیاشهر، امیرکلایه، قوری‌گل، مجموعه آلاگل، آلما‌گل و آجی‌گل، خوران، مجموعه رود شور، رود شیرین و رود میناب، رود گز و رود حرا، تالاب گاوخونی، خلیج گواتر، جزیره شیدوار، تالاب قمیشان و تالاب فریدونکنار، تالاب‌های بین‌المللی ایران هستند.تالاب‌هایی که نام آنها زیاد شنیده شده و تا قبل از نابودی بسیار خبرساز شدند، اما هیچ کدام از این خبرها و حمایت‌های دوستداران محیط زیست به کمکشان نیامد و امروز هر کدام داستانی از سرگذشت خشک شدن خود دارند و همان دوستداران محیط زیست داستان‌هایشان را نقل می‌کنند و می‌گویند، ارومیه چطور از بی‌آبی خشک شد، هامون چگونه از بین رفت، شادگان رفته‌رفته قربانی صنعت و کارخانه‌های صنعتی دور و بر خود شد، از انزلی چند مدت دیگر تنها یک باتلاق باقی می‌ماند و سرنوشت برای پریشان جز پریشانی باقی نگذاشت... .

● «زره وار» نمی‌میرد، اما کم‌آب می‌شود!

نقشه ایران را به هر سو بروید از شمال تا جنوب می‌توان آدرس تالاب‌های ایران را روی آن مشخص کرد. تالاب «زره‌وار» تا قبل از آن که آب خود را به‌تدریج از دست بدهد، یکی از پرآب‌ترین تالاب‌ها در منطقه کردستان بود. به گفته دکتر کردوانی این تالاب ویژگی بخصوصی دارد که از مرگ زودهنگام آن جلوگیری خواهد کرد و آن ۸۰۰ میلی‌متر بارندگی سالانه در این منطقه است و هنوز آب این دریاچه را نگه داشته است، وی در مورد کم شدن آب دریاچه توضیح داد: «بخش دیگر آب این تالاب از طریق آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شد و عمده این آب‌ها به دلیل مدیریت‌های ناصحیح کم شد.

به این دلیل که در سال ۶۰ طرح جدیدی برای کشاورزان در منطقه به وجود آمد و بر اثر این طرح ده‌ها حلقه چاه در منطقه زده شد و بر اثر این اقدام منابع آبی رفته‌رفته آنقدر پایین رفت تا در حال حاضر باعث یخ زدن دریاچه بر اثر سرما شده است، اتفاقی که تا پیش از این نمی‌افتاد و دریاچه زریوار مانند همیشه پر از آب بود.»

● انزلی باتلاق می‌شود

گیلان نه‌تنها استانی پر از جنگل و مزارع زیباست، بلکه تالاب زیبایی نیز در آن واقع شده است، تالابی که در نزدیکی شهر رشت و صومعه‌سرا، در قسمت جنوبی بندر انزلی جا گرفته است. این تالاب نه‌تنها از منظره‌های زیبای طبیعی است، بلکه محل زندگی خیلی از جانوران دریایی و پرندگان مهاجری است که هر ساله به آنجا سفر می‌کنند؛ البته باید گفت تالاب انزلی این زیبایی‌ها را داشت و در حال حاضر شرایط آن بسیار تغییر کرده است، به طوری که حتی رئیس سازمان محیط زیست سال گذشته گفته بود، عمق آب تالاب انزلی تا قبل از سال ۱۳۵۷ برابر با هشت متر بوده است، اما تا بهمن سال گذشته عمق این آب به یک و نیم متر و حداکثر دو متر رسیده است.

آن هم تالابی که در زمانی امکان صید هفت تا هشت تن ماهی در آن وجود داشت. امروز کارشناسان می‌گویند حتی کاربری آن در حال تغییر است. دکتر پرویز کردوانی، استاد دانشگاه و کارشناس محیط زیست معتقد است: «تالاب انزلی در حال تبدیل شدن به مرداب است.» او توضیح می‌دهد: «گیاهان این تالاب در حال حاضر زیاد و بلند شده و روی تالاب را پوشانده است، این گیاه معروف به گیاه «اوزلا» است و از خارج از کشور برای استفاده در کشاورزی و کاشت برنج به ایران آورده شد، اما متأسفانه از حالت عادی آن استفاده نشد و این گیاه به تالاب نفوذ کرد و پخش شد. این گیاه برخلاف نقشی که در برنجکاری دارد، آفت تالاب و برای حیات آن بسیار خطرناک است. این گیاه رشد کرده و مانند لایه و پوشش گیاهی ترکیبی از رنگ سبز و قرمز روی تالاب را گرفته است و علاوه بر این که نمی‌گذارد نور به درون تالاب نفوذ کند و پایین برود، جلوی رسیدن اکسیژن به آب را نیز گرفته و امکان نفس کشیدن و حیات جانوران درون تالاب را نیز می‌گیرد و از بین می‌برد.»اما این تنها یکی از مشکلات تالاب انزلی است و به گفته کردوانی مشکل دیگر مربوط به فاضلاب شهری که از طریق رود «زرجوب» از شهر رشت گذشته و در ایستگاه آخر خود به تالاب انزلی می‌ریزد. «حال فرض کنید مواد شوینده مصنوعی چقدر برای ماهیان خطرناک است و مرگ قطعی آنان را به دنبال دارد.

در همین حال حفر چاه برای کشاورزی در منطقه بیشتر شده و این مسأله باعث می‌شود سطح آب تالاب نیز پایین بیاید در حالی که حیات تالاب نیز وابسته به آب آن است، اما این روزها می‌بینیم به دلیل نرسیدن اکسیژن و نور، روند گندیده شدن آن بیشتر شده و کف تالاب نیز بالاتر آمده است به طوری که حدود هشت متر از ارتفاع آن را در حال حاضر لجن و زباله گرفته است.» البته استان گیلان تالاب‌های زیاد دیگری نیز دارد تالاب امیرکلایه، بندرکیا شهر و دهانه‏سفیدرود سه تالاب دیگر این استان همیشه سبز هستند.

● هامون مرد

هامون یکی از معروف‌ترین تالاب‌های ایران در استان سیستان و بلوچستان است. البته باید گفت بود. هامون بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین در سراسر فلات ایران با مساحتی حدود ۵۷۰۰ کیلومتر مربع و زیبایی بی‌نظیر بالاخره خشک شد و با وجود وعده‌هایی که از زنده بودن آن داده می‌شود، اما محیط زیست شناسان می‌گویند هامون دیگر مرده است.

قدیمی‌ترها می‌گویند، هامون از نظر محیط زیستی از اهمیت بالایی برخوردار بود و تا قبل از نابودی بیش از ۴۰۰ هزار پرنده را در زمان پرآبی در خود جای می‌داد.

● سدها، نی‌ریز را خوردند

نقشه ایران را که بگیرید و از شمال به سوی جنوب بروید، در استان فارس نیز تالاب‌های زیبایی وجود داشتند که تالاب نی‌ریز یکی از آنان است. این تالاب آب خود را از رود کر تأمین می‌کند. آب شیرین این تالاب معروف است و همیشه برای مردم منطقه نعمتی بزرگ محسوب می‌شد، این تالاب هم تنها نیست و در همسایگی تالاب پریشان و ارژن در استان فارس است. عمدتا نام نی‌ریز را به همراه نام تالاب کمجان می‌آورد، اما سرگذشت نی‌ریز نیز بهتر از تالاب‌های دیگر نیست. دکتر کردوانی در مورد آنچه موجب وضع امروز این تالاب شده توضیح می‌دهد: «روی آن سد ساختند. در زمان ساخت این سدها بارندگی زیاد بود و سدها می‌توانستند آب را هم به بالادست و برای کشاورزان و هم مصارف شهری تقسیم کنند، اما با کم شدن بارندگی و کاهش سطح آب دیگر تنها به مصرف شهری می‌رسد و آب مرودشت، پاسارگاد و شیراز را تأمین می‌کند و حتی کشاورزان هم برای تأمین آب مجبور به حفر چاه شدند و مجبور هستند، لذا در این مدت برای تأمین آب ده هزار چاه برای کشاورزی حفر شد که باید گفت ۹۰۰۰ تای این چاه‌ها ضروری نبوده و نباید حفر می‌شدند؛ با وجود این بسیاری از باغ‌ها نیز در این منطقه خشک شده و حال ریزگردهای خشک و خشن جای طبیعت مرطوب، موجودات زنده و حیات زیبای نی‌ریز را گرفته است. به طوری که حتی دیده‌ام یک باغدار باغ خود را خشک کرده بود و به مردم آب تانکر می‌فروخت.»

پریشان نیز در همسایگی نی‌ریز به دلیل برداشت زیاد آب‌های زیرزمینی در خط قرمز قرار گرفت. توسعه کشاورزی باعث خشک شدن این پریشان شد.

و اما تالاب مهارلو ـ که آن نیز در استان فارس قرار دارد ـ وضع چندان مناسبی ندارد. بسته به بارانی که هر سال می‌بارد یک روز مسئولان اعلام می‌کنند، کم‌آب شد و روز دیگر می‌گویند کمی آب گرفت.

به تالاب مهارلو هم آب شور و هم آب شیرین ریخته می‌شود. این توضیحات پرفسور کردوانی در مورد تالاب مهارلو است و می‌گوید: «اما این روزها به دلیل وضع آب و هوایی و استفاده نادرست از منابع آبی، آب شوری تالاب بیشتر شده و سطح آب نیز کاهش پیدا کرده است و دیگر مانند گذشته پرنده‌ها بر بالای این تالاب پرواز نمی‌کنند.»

● شادگان با بوی فاضلاب

«تالاب شادگان، بوی گند گرفته و خزه سراسر آن را پوشانده است.» این توصیف کارشناس محیط زیست از تالاب بزرگ استان خوزستان است که روزی بکر بودن، یکی از مهم‌ترین ویژگی آن بود، اما امروز به گفته پرفسور پرویز کردوانی «فاضلاب صنعتی سراسر آن را گرفته است».

شادگان تنها یک تالاب نیست بلکه براساس کنوانسیون رامسر سه تالاب شادگان، خورموسی و خورالامیه با عنوان تالاب شادگان خوانده می‌شوند، اما این روزها تنها خبرهای نگران‌کننده در مورد این تالاب به گوش می‌رسد، علاوه بر کاهش آب به خاطر برداشت کشاورزان از بالادست این تالاب اسیر صنعت نیز شد و حتی سال ۱۳۸۳ خبری سر و صدای زیادی ایجاد کرد و آن این بود که شهرداری آبادان ۳۵ هزار مترمکعب از زباله‌های نفتی منطقه گیسی را از زیر خاک خارج و در تالاب شادگان ریخت. در حال حاضر نیز با وجود اخطارهایی که سازمان محیط زیست به کارخانجات قدیمی منطقه می‌دهد، اما آنان باز هم بی‌توجه هستند و سازمان محیط زیست نیز توان مقابله قانونمندتر با آنان را ندارد. برای همین است که امروز از شادگان تنها بوی فاضلاب‌های صنعتی و کشاورزی به مشام می‌رسد.

صبا صراف