نقش تقوی در كنترل و مهار غرایز

هبوط انسان به زمین, او را در شرایطی قرار داد كه توازن قوا در وجود او به نفع غرایز بشری بهم خورد

هبوط انسان به زمین، او را در شرایطی قرار داد كه توازن قوا در وجود او به نفع غرایز بشری بهم خورد.بنابراین، خداوند متعال بوسیله وحی و ارسال پیامبران سعی كرده است كه نیروی عقل و قوای مثبت انسانی را بر غرایز او تفوق بخشیده و انسان را آماده ورود به بهشت و سعادت ابدی نماید.

در مقاله حاضر نویسنده سعی كرده است نگاهی اجمالی به قوای متعدد انسان و راه رهایی او به سوی سعادت بپردازند. مطلب را باهم ازنظر می گذرانیم:

● پیچیدگی خلقت انسان

انسان در بینش و نگرش قرآنی، شگفت انگیزترین آفریده خداوند است. ظرفیت وجودی انسان كه از پست ترین عناصر وجود (گل و منی) و برترین آن (روح) آفریده شده، (مؤمنون آیه۱۲ و حجر آیه۲۹) به گونه ای است كه می تواند در عالی ترین مقام وجودی ممكن برای ممكنات یعنی قاب قوسین او ادنی (به اندازه فاصله دو سوی یك كمان یا نزدیك تر ازنظر وجود شناختی به خداوند نزدیك شود) بنشیند و یا در پست ترین مقامات وجودی یعنی كالانعام بل هم اضل (همانند چارپایان و گمراه تر و پست تر از ایشان شود؛ اعراف آیه۱۷۹) قرار گیرد.

آفرینش انسان به گونه ای است كه بتواند مقام خلافت الهی را به عهده گیرد (بقره آیه۳۰) و توانایی آن را داشته باشد تا هم درك درستی از همه آفریده های والا و پست داشته باشد و به ربوبیت طولی و پروردگار عرضی هر آفریده ای را به كمال لایق ایشان برساند. این جز دارای همه اسمای وجودی الهی ممكن نمی شود.

از این رو همه اسمای وجودی را نخست در حوزه معرفتی و شناختی به انسان به كرامت و عنایت داده شد تا به كدح و تلاش سخت و توكل و عنایت الهی ازنظر وجودی آن تحقق و فعلیت بخشد و بتواند از قرارگاه زمین بر همه كائنات خلافت و ولایت كند. البته در بینش و نگرش قرآن، خلافت انسانی دو بعد دارد، بعدی كه از آن همه بشر و انسان است و آن ظرفیت معرفتی و شناختی و استعداد ذاتی اولی است كه از این لحاظ خداوند می فرماید: لقد كرمنا بنی آدم (اسراء آیه۷۰) ما فرزندان آدم را تكریم كرده و برایشان بزرگواری كرده و كرامت بخشیدیم؛ بعد دیگر آن كه خلافت ولایتی است تنها از آن انسان های كامل است و فقط كسانی به این مقام دست می یابند كه همه اسمای معرفتی را به فعلیت برسانند.

از سویی خداوند، انسان را در همه چیز از اعضا و جوارح گوناگون و رنگ ها و اندازه های متفاوت متعادل و متناسب آفریده است: الذی خلقك فسویك فعدلك فی ای صوره ما شاء ركبك (انفطار، آیه۷و ۸) و آفرینش او به عنوان نیكوترین ساختارساز در جهان آفرینش مطرح می شود: لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم (تین، ۴) زیباترین ساختار می تواند در شكل ظاهر و اعضا و یا عقل و تمیز و یا سیرت باطن و صورت ظاهر باشد. به هرحال بهترین ساختار می تواند به جهت نحوه آفرینش و همه شئون و جهات وجودی انسان باشد كه بدان شایستگی عروج به فراترین مرتبه را دارا شده است. از این رو خداوند خود را به عنوان بهترین آفریننده ستایش می كند و می فرماید: فتبارك الله احسن الخالقین (مؤمنون آیه۱۴)

● طبیعت های انسان

بنابراین در بینش و نگرش قرآنی و در آموزه های وحیانی انسان برخوردار از دو طبیعت و عنصر متفاوت است كه از آن به جان و تن و یا فطرت و غریزه تعبیر می كنند. این عناصر دوگانه و متضاد متأثر از الهامات تقوایی و فجوری در وجود انسانی فعالیت می كنند و هر یك می كوشد تا قوای خود را بر انسان چیره كند و زمام امور دیگر قوای موجود در انسان را در دست گیرد.

اما پرسش اساسی این است كه آیا در بینش قرآنی هم مطلب آن چه گفته شد می باشد؟ یا این كه به طور طبیعی چیرگی از آن قوای طبیعی و غریزی است؛ زیرا با هبوط انسان به زمین باتوجه به مقتضیات و شرایط زیستی، قوای غریزی تقویت شده و به نوعی چیرگی دست یافته اند، از این روست كه تلاش دو چندانی نیاز است تا قوای غریزی مهار و در راستای تكاملی بشر به كار گرفته شود؟ به نظر می رسد كه با هبوط انسان و شرایط زیستی در زمین و غلبه و چیرگی قوای غریزی، انسان در نوعی گرایش طبیعی به سوی فجور قرار گرفته است و برای رهایی آن نمی تواند تنها به عقل و قوای فطری و روحی خود تكیه كند، بنابراین نیاز است تا از سوی امر دیگری مورد حمایت و پشتیبانی قرار گیرد.

امری كه در پس هبوط انسان به عنوان عنصر هدایت الهی از آن یاد شده است و ما به عنوان آموزه های وحیانی با آن آشنا هستیم (بقره آیه۳۸)

برای دست یابی به واقعیت طبیعت بشری و نقش آموزه های وحیانی در مسیر تكاملی بشر باید در این جا به گزاره های خبری و معرفت شناختی قرآن درباره انسان و وضعیت او در خلقت و آفرینش مراجعه كرد. بنابراین مسئله در این بخش از نوشتار شناخت طبیعت بشری و وضعیت او بر پایه داده های وحیانی است.

● انسان در طبیعت دنیا

چنان كه دیدیم قرآن كریم با آن كه برای انسان مقاماتی را بیان می كند كه بیانگر جایگاه و ارزش انسان در ساختار هستی است و از كرامت (اسراء آیه۷۰)، خلافت (بقره آیه۳۳)، امانت داری (احزاب آیه۷۲) نیك سرشتی و فطرت پاك (روم آیه۳۰)، قابلیت تكلیف برداری و حس مسئولیت (بقره آیه۳۸ و نیز ۳۵و ۲۵۶)، قابلیت تعلیم و تربیت (نحل آیه ۷۸ و نساء آیه۱۱۳ و بقره آیه۱۲۹ و الرحمن آیه۲و ۴)، قابلیت تزكیه و پرورش (بقره آیه۱۵۱ و ۱۲۹و جمعه آیه۲) برخوردار می باشد، با این همه از اوصافی برخوردار است كه قرآن از آن به طبیعت بشری یاد می كند. این خصلت ها و صفات كه به لفظ خلق از آن یاد می شود، بیانگر آن است كه انسان در طبیعت خود به گونه ای است كه این صفات غریزی و طبیعی بر او چیره است و طبیعت زمینی نیز وی را یاری می كند تا این بخش تقویت و نیرومند شود.

اوصاف و خصلت های ناپسند دنیایی كه بر او حاكم می شود و چه بسا موجبات سقوط خویش را فراهم می سازد. این صفات كه قرآن به آن اشاره می كند عبارتند از:

۱) ضعف و سستی:

انسان موجودی ضعیف و ناتوان است. این سستی و ناتوانی به اصل خلقت و آفرینش انسانی باز می گردد؛ زیرا قوای شهوانی و غرایز طبیعی بشر كه در انسان وجود دارد همواره وی را به سوی خواسته های خود هدایت می كند (المیزان، ج۴ ص۲۸۸و مجمع البیان ج۳ ص۵۸) و غریزه زمام امور بشر را در دست می گیرد و حتی بر عقل و هوش او چیره شده و بر آن ها حكومت می كند. این ناتوانی انسان در برابر غرایز است كه وی را از گرایش به سوی فطرت باز می دارد و نمی گذارد تا به خواسته های فطرت پاسخ دهد و با عقل همراهی كند. از این روست كه قرآن به این ویژگی طبیعی بشر اشاره كرده و می فرماید: خلق الانسان ضعیفا (نساء آیه۲۸)

۲) زیان و خسران:

قرآن همه انسان ها را در زیان می بیند و بیان می دارد كه انسان به طور طبیعی به سوی زیان خود حركت می كند؛ (عصر آیه۲) زیرا اگر هدف از خلقت و آفرینش بشر، شناخت و بندگی خدا باشد (لیعبدون) به طور طبیعی انسان گرفتار و ضعیف النفس به سوی خواسته های دنیوی می رود و از بندگی و عبودیت دور می شود، از این رو گرفتار زیان و خسران می گردد و از هدف والا بازمی ماند. در آیه یك همین سوره سخن از عصر به میان آمده است كه به نظر می رسد اشاره به دوره ای باشد كه انسان در طبیعت و دنیا زندگی می كند و بخش كوچكی از زندگی بشر در هستی به شمار می آید.

در این دوره كه از آن عصر یاد شده است، انسان به جهت زیست طبیعی به سوی خواسته ها و امیال طبیعی گرایش می یابد و از هدف اصلی خلقت و آفرینش خود كه بندگی و تكامل و لقای الهی است باز می ماند. طبرسی در مجمع البیان خسران آدمیان را از آن جهت دانسته است كه هر روزی كه از وی به غفلت می گذرد از عمر وی كاسته می شود و انسان گمان می كند كه بر عمر او افزوده شده است و از گناه نمی گذرد ولی انجام اطاعت را به فردا می افكند و این گونه است كه گرفتار خسران و زیان می شود و عمر شریف خود را به پوچی تباه می سازد. (مجمع البیان ج۳ ص۵۸ و نیز ج۱۰ ص۸۱۵)

۳) فراموشی و غفلت

خداوند انسان را به فراموشی نسبت می دهد و طبیعت را با غفلت و نسیان پیوند می زند. این خصلت موجب می شود تا غافل از هدف آفرینش خود گردد و حتی از نعمت هایی كه به وی می بخشد، غافل شده و از خدا سپاسگزار نباشد. خداوند درباره این خصلت انسانی می فرماید: اذا خوله نعمه منه نسی ماكان یدعوا الیه من قبل و جعل الله انداد (زمر آیه ۸) پس از آن كه به وی نعمت بخشیدیم گویی در آن گرفتاری و پریشان حالی ما را هرگز نخوانده بود و برای خدا شریك قرار می دهد.

۴) تردید و دودلی

انسان درباره حقایق واكنش تردیدآمیزی از خود بروز می دهد و به جای آن كه حقایق ثابت و آشكار را بپذیرد با ایجاد تردید و دودلی می كوشد تا آن را بپوشاند و كتمان كند و به سوی خواسته های نفسانی و اجابت آن روی آورد. این گونه است كه انسان طبیعت خود را به گونه ای می پروراندكه از فطرت دور گردد.(مریم آیه ۶۶ و ۶۷)

۵) یاس و نومیدی از خدا

كفران نعمت، ظلم و ناسپاسی از دیگر ویژگی و خصلت های طبیعت بشری است كه قرآن بدان اشاره می كند درباره ناسپاسی انسان می فرماید: و كان الانسان كفورا (اسراء آیه ۶۷) و نیز: ان الانسان لكفور (حج آیه ۶۶) و درباره نومیدی از رحمت خدا می فرماید: لایسئم الانسان من دعاء الخیر... فیئوس قنوط (فصلت آیه ۴۹).

محسن حسینی

---