آذربایجان شرقی مجموعه از از زیبائی ها

آذربایجان همواره از مهمترین و قوی ترین ایالت های ایران بوده است اخیراً در حفاریهای جنب مسجد كبود تبریز در عمق ۶ متری آثاری از اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول قبل از میلاد كشف شده است آتشكده آذرگشتسب یكی از مراكز نگهداری آتش جاویدان در آذربایجان واقع شده است

استان آذربایجان شرقی به مركزیت شهر تاریخی تبریز، با وسعتی برابر ۹/۴۶۹۲۹ كیلومتر در شمال غرب ایران قرار دارد. این استان از شمال (رود ارس) با كشورهای آذربایجان، ارمنستان و نخجوان ۲۳۵ كیلومتر مرز مشترك داشته و از غرب و جنوب غربی به استان آذربایجان غربی و از جنوب شرقی به استان زنجان و از شرق به استان اردبیل محدود شده، و بلندترین نطقه آن قله سهند با ۳۷۲۲ متر ارتفاع از سطح دریا در ۵۰ كیلومتری جنوب تبریز قرار دارد. این استان آب و هوای سرد و خشك كوهستانی دارد. جمعیت استان طبق سرشماری سال ۱۳۷۵ برابر ۳۲۲۵۵۴۰ نفر است. زبان تركی زبان اصلی مردم آذربایجان و زبان نوشتاری فارسی است. مردم آذربایجان شرقی مسلمان شیعه مذهب بوده و از اقلیت‌های مذهبی ارامنه مسیحی نیز در این استان زندگی می‌كنند. این استان دارای ۱۹ شهرستان (آذرشهر، اسكو، اهر، بستان‌آباد، بناب، تبریز، جلفا، چاراویماق، سراب، شبستر، عجب‌شیر، كلیبر، مراغه، مرند، ملكان، میانه، هریس، هشترود، ورزقان) و ۵۳ شهر، ۴۱ بخش، ۱۳۹ دهستان و ۳۱۷ آبادی است.

●تاریخ

قوم ماد پس از مهاجرت، در غرب ایران در محلی كه امروز به آذربایجان معروف است ساكن شده و دولت ماد را تشكیل دادند. دولت ماد پس از اینكه چندین بار از طرف آشوریان مورد حمله واقع شد، سرانجام با اتحاد قبایل، دولت آشور را برانداخت. آذربایجان همواره از مهمترین و قوی‌ترین ایالت‌های ایران بوده است (اخیراً در حفاریهای جنب مسجد كبود تبریز در عمق ۶ متری آثاری از اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول قبل از میلاد كشف شده است.) آتشكده آذرگشتسب یكی از مراكز نگهداری آتش جاویدان در آذربایجان واقع شده است. برخی معتقدند نام آذربایجان برگرفته از واژه آذرگشتسب نام آتشكده مقدس شهر شیز یا تخت سلیمان بود. برخی دیگر اعتقاد دارند از‌ آتورپاتگان و از ریشه‌های آتروپاتن، آتروپات، آذرپات به معنی پاسدار آتش است. در دوره‌های بعد از اسلام نیز شهرهای مراغه، تبریز و اردبیل همواره از مراكز عمده سیاسی- اقتصادی بوده‌اند. در اوایل قرن سوم هجری سردار معروف آذری به نام بابك خرمدین برای رهایی از دست عمال دستگاه خلافت بغداد مدتها مبارزه كرد. در اواسط قرن هفتم هجری مغولان به ایران حمله كرده و مراغه را به پایتختی انتخاب كردند. در این زمان قلمرو شاهنشاهی بزرگ هلاكوخان از خراسان تا شام امتداد داشت. در زمان هلاكوخان مغول در مراغه اولین رصدخانه علمی جهان توسط خواجه نصیرالدین طوسی بنیان گذاشته شد و سپس پایتخت به تبریز منتقل گردید. در زمان غازان خان شهر تبریز از نظر تجاری به رشد بی‌سابقه‌ای نایل آمده، و به یكی از شهرهای بزرگ و معروف جهان تبدیل شد. در همین زمان بازار تبریز نیز به ثروت و شهرت فراوانی رسید. شهرك دانشگاهی ربع رشیدی توسط رشیدالدین فضل‌اله، مسجد علیشاه توسط تاج‌الدین علیشاه، مظفریه جهان شاه (مسجد كبود) و مجموعه حسن پادشاه نیز توسط تركمانان قره‌قویونلو و آق‌قویونلو بنیان نهاده شد. در دوره صفویه تا زمان سلطنت شاه طهماسب و پیش از انتقال پایتخت به قزوین، تبریز همچنان مركزیت ایران را داشت. مسجد صاحب‌آباد و مجموعه سید حمزه از یادگارهای آن دوران است. در اواخر حكومت زندیه زلزله وحشتناكی تمام تبریز را درهم كوبید و سپس جنگهای ده ساله ایران و روس در زمان فتحعلیشاه قاجار و جداشدن بخشی عظیم از كشور عزیزمان با عقد قراردادهای تركمنچای و گلستان خاطرات تلخی از خود برجای گذاشت؛ اما انقلاب مشروطیت ایران در یكصد سال قبل به رهبری دلاورانی چون ستارخان و باقرخان از تبریز افتخار آفرین است.

●میراث فرهنگی

تاریخ ساخت مسجد جامع تبریز به درستی معلوم نیست. از دوره سلجوقیان- ایلخانان مغول آثار معماری و گچبری و از دوره صفویه فرمان و سنگ نوشته‌های مرمرین شاه طهماسب و شاه سلطان حسین در داخل و سردر مسجد باقیمانده است. بعد از زلزله سال ۱۱۹۳ مسجد مجدداً توسط حسینقلی خان دنبلی بازسازی شده است. مسجد حجه‌الاسلام در غرب مسجد جامع و در سال ۱۲۳۵ ه. ق توسط ملامحمد ممقانی ساخته شده است. این بنا دارای ۵۴ گنبد آجری و ۴۰ ستون سنگی است. مسجد جامع مرند طبق كتیبه گچبری مزین به آیات قرآنی به خط كوفی و ثلث در سال ۷۳۱ ه. ق در زمان ابوسعید بهادرخان بازسازی و در سال ۷۴۰ ه. ق توسعه یافته است. محراب زیبای این بنا عمل استاد نظام بندگیر تبریزی می‌باشد. ساخت بنای مسجد سنگی تَرك در ۲۳ كیلومتری میانه، با توجه به شیوه معماری و حجاریهای آن به دوره ایلخانان نسبت داده می‌شود. بنا به كتیبه‌های سنگی در سال ۱۲۸۲ (دوره ناصرالدین شاه) بازسازی شده است. این مسجد دارای شالوده سنگی، یك محراب اصلی و سه محراب كوچكتر در طرفین محراب اصلی است.

مرتفع‌ترین بنای تاریخی تبریز مسجد علیشاه جیلانی (گیلانی) است كه ما بین سال‌های ۷۱۶- ۷۲۴ ه. ق با كوشش تاج‌الدین علیشاه وزیر مرتفع ترین بنای تاریخی تبریز مسجد علیشاه جیلانی (گیلانی) است که مابین سالهای ۷۱۶-۷۲۴ ه.ق با کوشش تاج الدین علیشاه وزیر اولجایتو و ابوسعید بهادرخان ساخته شده و از زیباترین و رفیع ترین بناهای زمان خود بوده است

اولجایتو و ابوسعید بهادرخان ساخته شده و از زیباترین و رفیع‌ترین بناهای زمان خود بوده است. در دوران قاجار بناهای مجاور آن مانند زاویه و مدرسه به انبار غلات و مهمات تبدیل شده پس از كشیدن حصاری بدور آن به عنوان ارگ مورد استفاده قرار گرفت. این ارگ در انقلاب مشروطه بدست انقلابیون افتاد. در زمان پهلوی محوطه آن به بوستان تبدیل شد. مسجد كبود تبریز در زمان سلطنت سلطان جهانشاه قره‌قویونلو به سال ۸۷۰ ه. ق ساخته شد و از نظر انواع كاشیكاری و خطوط نسخ، كوفی، ثلث در قالب طرحهای اسلیمی و معرق‌های بسیار شاخص در نوع خود بی‌نظیر بوده و به علت رنگ آبی كاشیكاری‌ها به مسجد كبود شهرت یافته است. در زلزله سال ۱۱۹۳ ه. ق گنبدهای این بنای معظم نیز فرو ریخت و اكنون به همت سازمان میراث فرهنگی و استاد كاران ورزیده حفاظت و مرمت شده است. مسجد مهرآباد بناب در سال ۹۵۱ ه. ق در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی ساخته شد. این بنا دارای ۲۰ ستون چوبی با سر ستون‌های مقرنس كاری و زیرستونهای سنگی است. سقف چوبی و سر ستون‌های دارای طرح‌ها و نقاشی و كتیبه‌های قرآنی بوده كه این شیوه معماری بعدها در بنای چهل ستون و عالی‌قاپوی اصفهان استفاده شده است.

اگر بخواهیم بزرگترین بنای مسقف جهان را نام ببریم حتماً باید نام مجموعه بازار تبریز را به خاطر آوریم. این بازار به دلیل قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم از اهمیت و رونقی بس شگرف برخوردار بود. بازار تبریز از دهها راسته، تیمچه و سرا تشكیل شده است از مهمترین راسته‌ها می‌توان به راسته امیر، راسته بازار، سراجان، شیشه‌گرخانه، كفاشان، دلاله‌زن، كلاهدوزان، مسگران حلاجان، یمنی دوزان، حرمخانه و از تیمچه‌ها به: امیر، مظفریه، حاج كاظم، میرزا شفیع، حاج صفرعلی، شعربافان … و از سراها نیز می‌توان به امیر، شاهزاده لر، آلمانی لر، گرجیلر … اشاره نمود. این مجموعه گرانبها نیز از زلزله هولناك ۱۱۹۳ ه. ق جان سالم به در نبرد. اما بازسازی آن یكسال بعد آغاز شد. در این مجموعه انواع آجركاری و كاربندی را به ویژه در تیمچه‌ها می‌توان یافت. بقعه عون‌بن علی بر فراز كوه سرخاب واقع در شمال شهر تبریز بنا شده است. اصل بنا متعلق به دوره ایلخانان می‌باشد كه در دوره‌های صفویه و قاجاریه بازسازی شده است. برخی معتقدند این بقعه مزار فرزندان حضرت علی (ع) می‌باشد. مسجد قدمگاه كه در جنوب آذرشهر قرار دارد و مانند غاری در دل كوه كنده شده است در دوره‌های قدیمتر (قبل از اسلام) به عنوان معبد مهری استفاده می‌شده است. این معبد در قرون ۶-۸ ه. ق به عنوان تكیه عرفا و دراویش و سپس به عنوان مسجد مورد استفاده قرار می‌گرفت. ارتفاع سقف غار بیش از ۱۰ متر و دارای روزنی در سقف می‌باشد. مقبره‌الشعرا تبریز از قدیم محل دفن و گورستان شعرای نامی تبریز چون: خاقانی شیروانی، قطران تبریزی، انوری و مشاهیری چون: شیخ محمد خیابانی، ثقه‌الاسلام و… بوده است. همچنین مدفن استاد شهریار شاعر نامی آذربایجان كه شهرت جهانی دارد در این بنای عظیم می‌باشد.

كلیسای سنت‌استپانوس در ۱۶ كیلومتری غرب جلفا و در منطقه كوهستانی بسیار زیبا و سرسبز ساخته شده است. این مجموعه دارای كلیسا، برج ناقوس، دیر، قنات، باغات و اصطبل می‌باشد. اجاق حضرت دانیال در این كلیسا است. این مجموعه متعلق به دوره ایلخانان مغول است كه در دوره صفویه بازسازی شده است.

مدرسه اكبریه تبریز در سال ۱۳۶۶ ه. ق در جوار مسجد صاحب‌آباد با همت میرزا علی‌اكبرخان ساخته شد. در این مدرسه طلاب شیخیه علوم دینی فرا می‌گرفتند. قسمتی از این بنا در سال ۱۳۴۵ برای ادامه خیابان دارائی شمالی توسط شهرداری وقت تخریب شد و بعد بقیه بنا رو به ویرانی گذاشت. این مسجد از سال ۱۳۶۷ به همت سازمان میراث فرهنگی مرمت و احیا شده است.

قلعه ضحاك در شرق شهر هشترود به طول ۱۰ كیلومتر و عرض ۳-۲ كیلومتر واقع بین رودخانه‌های آیدوغ میش و قرنقو از هزاره دوم قبل از میلاد تا دوره اسلامی مورد استفاده بوده است. اما بیشتر آثار باقی مانده فعلی متعلق به دوره‌های اشكانی و ساسانی است. همچنین چهار طاقی معظم به جای مانده نیز مربوط به دوره اشكانی می‌باشد. قلعه بابك در نزدیكی شهر كلیبر و در یك منطقه كوهستانی- جنگلی بر فراز صخره‌ای مرتفع كه فقط یك راه مالرو دارد در ارتفاع ۲۶۰۰ متری سطح دریا قرار دارد. این قلعه در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم ه. ق توسط بابك خرمدین از قهرمانان استقلال طلب آذربایجان بنا شده است. این بنا به دلیل ویژگیهای معماری و غیرقابل نفوذ بودن قلعه در قرون بعد هم مورد استفاده قرار گرفته است. عمارت شهرداری تبریز (برج ساعت) در سال ۱۳۱۳ ش در محله قدیمی نوبر به شكل عقابی در حال پرواز با سنگ و آجر و سیمان توسط معماران ایرانی در سه طبقه به عنوان ساختمان شهرداری تبریز ساخته شد. نمای بیرونی ساختمان سنگی و برج ساعت آن از شاخصه‌های اصلی ساختمان می‌باشد. باغ ائل گلی و ساختمان آن از نمونه باغات مشهور آذربایجان بوده و استخر زیبا و ساختمان وسط آن در دوره قاجاریه بازسازی و ساماندهی شده است. ساختمان وسط دریاچه در سالهای اول انقلاب اسلامی آتش گرفت، ولی اكنون بنای دیگری با همان معماری و شیوه ساخته شده است. برج مدور مراغه دارای سردابه و طبقه فوقانی با سردر مزین به كتیبه كاشیكاری در سال ۵۳۶ ه. ق ساخته شده است.

راضیه جویباری

---