تضامن و آثار و اوصاف آن

تضامن وصف ویژه برخی از تعهدات است كه گاه در مقابل تقسیم طلب وگاه در مقابل تقسیم دین مطرح می گردد درحالت اول تضامن بین بستانكاران وجود دارد وبه همین دلیل تضامن مثبت نامیده می شود ودر حالت دوم, بین بدهكاران است وبه همین جهت تضامن منفی نامیده می شود در هردو حالت, تضامن به نفع بستكانكار است زیرا موجب می شود كه یكی از بستانكاران بتواند كل مبلغ طلب را دریافت كند یا كل مبلغ دین ازیكی از بدهكاران تضامنی قابل تحصیل باشد قانون واراده معمولاً قرارداد دو منبع تضامن هستند

چكیده : این مقاله به بحث و بررسی درباره دو موضوع اختصاص یافته است : الف. مفهوم تضامن : تضامن وصف ویژه برخی از تعهدات است كه گاه در مقابل تقسیم طلب وگاه در مقابل تقسیم دین مطرح می گردد؛ درحالت اول تضامن بین بستانكاران وجود دارد وبه همین دلیل تضامن مثبت نامیده می شود ودر حالت دوم، بین بدهكاران است وبه همین جهت تضامن منفی نامیده می شود. در هردو حالت، تضامن به نفع بستكانكار است زیرا موجب می شود كه یكی از بستانكاران بتواند كل مبلغ طلب را دریافت كند یا كل مبلغ دین ازیكی از بدهكاران تضامنی قابل تحصیل باشد قانون واراده ( معمولاً قرارداد ) دو منبع تضامن هستند .

ب. اوصاف وآثار تضامن : با توجه به ندرت تضامن مثبت، حقوقدانان براوصاف و آثار تضامن منفی تأكید دارند. از این نظر، اوصاف ویژه تعهدات تضامنی مشتمل است بر وحدت موضوع وتعدد رابطه حقوقی، استقلال نسبی تعهدات بدهكاران تضامنی وسرانجام تقسیم پذیری تعهدات تضامنی. بعلاوه تضامن موجد یك اثر اصلی است؛ یعنی، تعهد نسبت به كل دین وچند اثر فرعی كه در عصر مابوسیله مفهوم نمایندگی متقابل بدهكاران در میان خودشان توجیه می شود .

مقدمه :

هدف از نگارش این مقدمه ارایه شناختی كلی نسبت به موضع است. بدین منظور طی چهار عنوان به ترتیب از « جایگاه سنتی طرح بحث تضامن» ، « اهمیت بحث تضامن »، « تضامن در مقابل تسهیم » وسرانجام «منشأ تاریخی، تعریف واقسام تضامن» سخن خواهیم گفت .

۱. جایگاه سنتی طرح بحث تضامن : دركتب حقوقی ای كه تحت عنوان « حقوق تعهدات » یا «نظریه عمومی تعهدات » تدوین شده اند یكی از موضوعات مورد بحث « تعهدات جمعی » است؛ تعهد به اعتبار متعدد بودن یكی ازاركان خود ، جمعی نامیده می شود . از این دید، تعهدات جمعی بردو قسمند: تعهدات دارای موضوع متعدد و تعهدات دارای اطراف متعدد . تعهدات تضامنی یكی از اقسام تعهدات متعدد الاطراف هستند. ازاینجا معلوم می شود كه دراین تحقیق ما با تعهداتی جمعی كه به اعتبار تعدد اطرافشان بدین نام موسوم شده اند سروكار داریم . چند طرفی بودن یا تعداد اطراف یك تعهد موجب ترتب برخی اثار واحكام خاص برآن می شود .

بازمراجعه به كتب مذكور نشان می دهد كه تعهدات متعدد الاطراف بطور كلاسیك به سه قسم تقسیم می شوند :تعدد اطراف مبتنی بر تسهیم، تعهدات تضامنی و تعهدات غیر قابل تقسیم . وجوه اشتراك تعهدات تضامنی با تعهدات غیر قابل تقسیم زیاد است،ولی شاید بتوان گفت كه تعهدات تضامنی تقریباً در مقابل تعهدات دسته اول قراردارند . ازآنجا كه تقابل مفاهیم واحكام مهم تضامن وتسهیم می تواند به شناخت بهتر تضامن كمك كند، عنوان سوم از مقدمه را به این امر اختصاص داده ایم .

جایگاه سنتی بحث تضامن درنظامهای حقوقی ای كه طرح نظریه تعهدات بطور مستقل درآنها مرسوم است اجمالاً روشن شد، ولی درحقوق ما كه بحث مستقل از تعهدات مرسوم نیست، بررسی منسجمی راجع به تعهدات تضامنی دیده نمی شود و تنها با تحقیق دركتب فقهی وحقوق مدنی می توان ازمقررات مطروحه درمباحث تعاقب ایادی راجع به مسئولیت غصبان ونیز مباحث مطروحه ضمن عقد ضمان یا مسئولیت تضامنی امضاء كنندگان اسنادتجاری، برخی از احكام تضامن رابیرون كشید .

۲. اهمیت بحث تضامن : متذكر شدیم كه درحقوق ما بحثهای مربوط به تعهدات تضامنی از جایگاهی تثبیت شده برخوردار نیست . گرچه یكی ازعلل این امر، از لحاظ فنی، عدم وجود یك بحث محوری از حقوق تعهدات یا نظریه عمومی تعهدات است،ولی علت مهم تر واصلی تر مخدوش بودن اصل مسئولیت تضامنی در تاریخ و پیشینه حقوقی ما است . در فقه به دلایل مختلف، با وجود مدیونهای متعدد برای دین واحد مخالفت شده است ولذا، اثر عقد ضمان، مطابق عقیده رایج در فقه شیعه كه به قانون مدنی نیز راه یافته است، نقل ذمه به ذمه است ونه ضم ذمه به ذمه . نقد وبررسی دلایل فقها و تشریح امكان یاعدم امكان تحقق مسئولیت تضامنی هم درحوزه حقوق مدنی، اعم از مسئولیت قراردادی یا خارج از قرارداد وهم درحوزه حقوق تجارت ، اعم از اسناد تجاری یا قراردادهای تجاری، تأثیر بسیار وسیعی خواهد داشت كه ما درجای جای تحقیق اجمالاً متذكر آن می شویم .

مسئولیت تضامنی یكی از مهمترین وسایلی است كه قانونگذاران در نظامهای حقوقی مختلف جهت تضمین انجام تعهد یا جبران خسارت اندیشیده اند؛ وسیله ای كه تقریباً با كمترین میزان از تشریفات سطح بالایی از امنیت را در روابط مالی ایجاد می كند . بنابراین، بی اهمیت نخواهد بود بدانیم كه آیا براستی دیدگاه فقهی ما راه را بر روی استفاده از این وسیله بسته است یا خیر ودرصورت اخیر، ماهیت این وسیله چیست، اوصاف آن چگونه است وآثار آن كدام است .

۳. تضامن درمقابل تسهیم : چون اوصاف وآثار تعهدات تضامنی را می توان بطور عمده درمقابل اوصاف وآثار تعهدات مبتنی بر تسهیم دانست، آشنایی اجمالی با دسته اخیر از تعهدات می تواند به شناخت تعهدات تضامنی كمك كند . درمورد این تعهدات، كه عنوان « تعدد اطراف وتسهیم » (۱) برای آنها مناسب به نظر می رسد ، دونكته قابل ذكر است .

الف. اصل بودن تسهیم یا تقسیم در تعهدات متعدد الاطراف : در صورتی كه اطراف یك تعهد متعدد باشند، اصل بر تسهیم یا تقسیم تعهد است . بدین ترتیب كه تعهد به تعداد طلبكاران یا بدهكاران به كسور مختلف تقسیم می شود . این اصل در ماده ۴۲۰ قانون مدنی آلمان بصراحت آمده است ودر قانون مدنی فرانسه نیز گرچه بدان تصریح نشده است، ولی بخوبی از ماده ۱۲۰۲ ، كه تضامن را خلاف اصل دانسته است،استنباط می شود. با توجه به خلاف اصل بودن تضامن در حقوق ما، موضع نظام حقوقی ما نیز از نظامهای حقوقی فوق فاصله نمی گیرد .

علی الاصول تقسیم یك تعهد متعهد الاطراف بطور سرانه، است،یعنی، حساب مورد دین یا طلب به قسمتهای مساوی تقسیم می شود . با این وصف، طرفین درهرحال می توانند بوسیله قرارداد نسبت ها را به هرمیزانی كه بخواهند تغییر دهند؛ این قرارداد می تواند صریح یا ضمنی باشد .

باید توجه داشت كه چنانچه، در اصل، طلبكار یا بدهكار یك نفر بوده باشد و پس از مرگ وی، به واسطه وجود وراث متعدد،یك تعهد متعدد الاطراف پا به عرصه وجود گذارد، تقسیم طلب یا دین بین آنها براساس قواعد ارث به عمل خواهد آمد .

ب. اثر تسهیم یا تقسیم تعهد : چنانچه طلب یا دینی تقسیم شود، هیچ اثری ازوحدت اولیه آن باقی نمی ماند ، به نحوی كه گویا از ابتدا دین یا طلب متعدد بوده وبه تعداد بدهكاران یا طلبكاران بطور مستقل وجود داشته است . به تبع ، هریك ازطلبكاران یا بدهكاران نیز از استقلالی مساوی با دیگران برخوردار است . هرطلبكار تنها می تواند سهم خود را مطالبه كند وهر بدهكار نیز تنها ملتزم به پرداخت قسمت خود است . درست در مقابل اثر اصلی تضامن كه به هریك از دیان حق مطالبه كل طلب را می دهد و هریك از مدیونها را نسبت به كل دین متعهد و ملتزم می سازد .

اگریكی از بدهكاران ورشكسته شود، خسارت آن را طلبكار باید تحمل كند وسایر بدهكاران مسئولیتی نسبت به سهم بدهكار ورشكسته ندارند . مطالبه قضایی از یكی از بدهكاران بر موقعیت بدهكاران دیگر اثر ندارد و نیز قطع یا تعلیق مرور زمان به نفع یكی از طلبكاران یا به ضرر یكی از بدهكاران فقط در مورد همان طلبكار یا بدهكار موثر است، لذا، مرور زمان همچنان به نفع یابه ضرر سایرین جریان می یابد.(۲)

این آثار بوضوح در مقابل آثار فرعی تضامن قرار می گیرند كه بعداً مورد مطالعه قرار خواهند گرفت .

۴. منشأ تاریخی، تعریف واقسام تضامن : نهاد پیشرفته و پیچیده ای كه اینك تضامن نامیده می شود تحت عنوان Corraelite ریشه در حقوق رم داشته است . از نظر صرفی، لغت Solidarite یك لغت جدید است واستفاده از آن به حدود قرن ۱۸ باز می گردد . لغت مزبور از كلمه لاتینی Solidum گرفته شده است كه مفهوم «مجموع» ، « چیزكامل» و «تقسیم نشده » را بیان می كند . لغت Solidarite درادبیات حقوق مورد استفاده قرار نمی گرفت و نویسندگان قدیمی تر مانند دوما و پوتیه از كلمه Solidite استفاده می كردند . در سال ۱۷۹۸، آكادمی حقوق لغت Solidaite را برگزید .(۳)

تضامن وصف ویژه برخی تعهدات است كه گاه درمقابل تقسیم طلب و گاه در مقابل تقسیم دین مطرح می شود . فرض اول را، كه تضامن بین بستانكاران است، تضامن مثبت ( Solidarite active ) و فرض دوم را، كه تضامن بین بدهكاران است، تضامن منفی ( Solidarite passive ) نامیده اند. در هردو مورد، تضامن را باید به نفع طلبكار یا متعهدله ارزیابی كرد، زیرا در فرض اول او می تواند همه مبلغ موضوع طلب را مطالبه كند اگرچه طلبكار منحصر نیست و در فرض دوم می تواند تمامی مبلغ فوق را یكجا از یكی از بدهكاران بگیرد با اینكه بدهكار مزبور تنها بدهكار نیست . تقسیم تضامن به تضامن بین بستانكاران وتضامن بین بدهكاران اصلی ترین تقسیم تضامن است. به همین جهت، دو مبحث آتی به بررسی این دو قسم تضامن اختصاص یافته است و به دیگر تقسیمات در جای خود اشاره خواهد شد .

مبحث نخست . تضامن بین بستانكاران

۵. هدف ، منابع وخطرات این نوع از تضامن : هدف اصلی از برقراری تضامن بین طلبكاران این است كه به هریك از آنان حق مطالبه كل دین داده شود . دهرحال، باید توجه داشت كه با پرداخت كل مبلغ دین به یكی از دیان ، مدیون در مقابل همه طلبكاران برائت حاصل می كند ، زیرا اگرچه او مكلف است دین را بپردازد، ولی تنها یكبار این تكلیف را دارد ونه بیشتر .

منبع تضامن بین دیان قرارداد است، لذا، این قسم از تضامن تنها منبع ارادی دارد وهرگز به حكم قانون بوجود نمی آید (۴) . شاید علت این امر را باید درخطرات ناشی از این نوع از تضامن جست كه تحمیل آن برطلبكاران جز به اراده خودشان ودر موردی كه خود به مصلحت می دانند شایسته نیست . مهمترین وچه بسا تنها نتیجه مفید ناشی از تضامن بین دیان، امكان مطالبه كل دین از مدیون بوسیله یكی از بستانكاران است؛ نتیجه ای كه اگر وصول به آن ضروری یا به مصحلت باشد؛ بوسیله وكالت نیز براحتی و بطور مطلوبتری قابل دستیابی است، درحالی كه برقراری تضامن بین دیان همیشه آنان را درمقابل خطر وصول دین توسط یكی ازدیان و ورشكستگی وی قرار می دهد .

۶. نادربودن تضامن بین بستانكاران : فایده كم تضامن بین بستانكاران وخطرات زیاد ناشی از آن، چنان ازكاربرد این نهاد كاسته است كه درحال حاضر نهاد مزبور یك تأسیس حقوقی مرده تلقی می شود. در فرانسه، این تأسیس بویژه درمورد حساب مشترك مورد استفاده قرار می گرفت ، ولی به موجب قانون خاصی كه دراین زمینه به تصویب رسید، صاحبان حساب مشترك دیگر دیان تضامنی محسوب نمی شوند.(۵)

---