امام علی ع , آینه سروده ها و منظومه های فارسی

به مناسبت ۱۳ رجب سالروز ولادت حضرت علی ع

عشق و علاقه مردم ایران به امیرالمومنین حضرت علی(ع)، به شکل های مختلفی در شعر و ادب فارسی نمود پیدا کرده است. ویژگی های فردی و اجتماعی حضرت علی(ع)، پرورش او در دامان پیامبراکرم (ص)، تولد در کعبه، گشودن در قلعه خیبر، همسر حضرت فاطمه(س) بودن و... آن حضرت را در اندیشه ایرانیان به مرتبه قهرمان بی مثال رسانده است. به گونه ای که بسیاری از شاعران آن حضرت را نمونه یک انسان کامل و قهرمان دینی خود برشمرده اند. نمونه والای اخلاق فردی و جمعی آن حضرت از جنبه های مختلف، افزون بر تاثیر در اعماق وجود ایرانیان، در زبان ادبی آنها نیز بازتاب و نمود گسترده ای داشته است.

شاعران پارسی گوی غالباً با پرداختن به وصف شخصیت حضرت علی(ع) و ذکر دلاوری ها و رشادت های وی، تصویرپردازی های ادبی از این مصادیق داشته اند و درباره این حضرت اشعار فراوانی سروده اند. شاعران غالباً ضمن ساختن صور خیال، از چنین شناسه هایی به مثابه آموزه هایی اخلاقی سود جسته، به پند آموزی و عبرت دهی آنها توجه داشته اند. آنچه در مدیحه سرایی شاعران درباره امام علی(ع) آمده، تقریباً وجه اشتراک بیشتر آثار ادبی است.

سرودن شعر درباره حضرت علی(ع) و مدح وی در قالب شعر، سابقه طولانی دارد. بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام(ص) و به وجود آمدن اختلاف در بین مسلمانان، ابتدا بعضی از شاعران عرب از جمله: فرزدق، دعبل، کمیت و... در تایید مقام و منقبت امیر مومنان و فرزندان بزرگوارش اشعارگران سنگی پرداختند. اما بازتاب ستایش و مدح حضرت علی(ع)، فقط در بین شاعران عرب نبود، بلکه در زبان فارسی نیز شاعران فراوانی زبان به ستایش مولای متقیان گشوده اند؛ که می توان مجموعه های ارزشمندی از آن اشعار فراهم آورد.

تاکنون کتاب هایی در سال های اخیر منتشر شده است که هر کدام به شیوه های خود اشعاری را که مرتبط به امام علی(ع) است را جمع آوری کرده اند و یا به طرق مختلف مباحث ادبی مربوط به آن امام همام را جمع آوری نموده اند، که مهم ترین آنها عبارتند از: آینه آفتاب به کوشش محمود شاهرخی و مشفق کاشانی؛ تجلی اوصاف امام علی(ع) در ادب فارسی از یدالله طالشی؛ مناقب علوی در شعر فارسی و همچنین مناقب علوی در شعر پارسی گویان هر دو از ابوالقاسم رادفر؛ گذری بر مناجات و تحمیدیه و مناقب ائمه اطهار به کوشش غلامرضا حیدری، حضرت علی(ع) در نغمه های عامیانه ایران به کوشش بهروز وجدانی، امام علی(ع) در شعر فارسی و همچنین غدیریه های فارسی، هر دو از محمد صحتی سردرودی. در کتاب غدیریه های فارسی، فهرست کاملی از کتاب هایی که درباره واقعه غدیر به نظم وجود دارد، ذکر شده است، مثل غدیریه محمد نصیر فرصت شیرازی مربوط به اواخر دوره قاجاریه و غدیریه ناصر کرمانی در عهد ناصرالدین شاه و...

در اینجا، نقش حضرت علی(ع)، در اشعار فارسی و همچنین منظومه های دینی با موضوع حضرت علی و همچنین مصادیق مرتبط با آن حضرت در دو بخش ذکر می گردد.

الف: امام علی در شعر فارسی و حماسه های دینی:

شاعران فارسی زبان، از حضرت امام علی(ع) به عنوان قهرمانی دینی یاد می کنند که نمونه آن را در غزلیات شمس شاهد آن هستیم؛ آنجا که می گوید:

زین همرهان سست عناصر دلم گرفت

شیر خدا و رستم دستانم آرزوست

در این مقال مختصری از اشارات و یادکردهای شاعران به حضرت امام علی(ع)، ذکر می شود:

از میان شاعران قرن سوم، رودکی و شهید بلخی نخستین یاد کردها را از علی(ع) دارند. رودکی این گونه سروده است:

ای شاه نبی سیرت ایمان تو محکم

ای میر علی حکمت عالم به تو در غال

و

کسی را که باشد به دل مهر حیدر

شود سرخ رو در دو گیتی به آور

ناصر خسرو (د: ۴۸۱) در بیتی که خویش را می ستاید، چنین می گوید:

جان را زبهر مدحت آل رسول

گه رودکی و گاهی حسان کنم

از این بیت این گونه برداشت می شود که رودکی پدر شعر فارسی، از نخستین شاعران ستایش گر اهل بیت پیامبر و حضرت علی(ع) بوده است و در قرن پنجم بدین صفت شهرت داشته، اما افسوس که آن گهرهای تابناک از گزند حوادث مصون نمانده و به دست ما نرسیده است.

در قرن چهارم نام سه تن از شاعران که مدحتگر علی(ع) بوده اند جلب نظر می کند: حکیم فردوسی طوسی (۳۲۹-۴۱۱)، حکیم کسایی مروزی و حکیم میسری.

از فردوسی ابیاتی در شاهنامه ذکر شده است که نشان از علاقه مفرط و اعتقاد او به علی(ع) است چنان که تذکره نویسان یکی از علل مقبول نیفتادن شاهنامه را در نزد سلطان محمود، همین تشیع فردوسی و ستایش امیرمؤمنان می دانند.

در شاهنامه ابیاتی درباره علاقه حکیم طوس به حضرت علی(ع) وجود دارد که این بیت فردوسی گواه صادقی بر این مدعاست:

هر آن کس که در دلش بغض علی است

ازو زارتر در جهان زار کیست

(شاهنامه فردوسی، به کوشش دبیرسیاقی، ج ۱، ص۶)

بی تردید فردوسی، از نخستین شاعرانی است که در منقبت امیرمؤمنان علی(ع) شعر گفته است. همچنین حکیم کسایی مروزی که معاصر فردوسی است و تنها ۱۲ سال از او کوچکتر است، اولین شاعری است که شعری مستقل در قالب قصیده در مدح علی(ع) سروده است. کسایی این قصیده را در ۲۳ بیت در سال ۳۸۰هـ.ق سروده است و با این بیت شروع می شود:

فهم کن گر مؤمنی فضل امیرالمؤمنین

فضل حیدر، شیر یزدان، مرتضای پاک دین

وی در قصیده ای دیگر با اشاره به رخداد غدیر خم، سپردن دین به دست اما علی(ع) را تبیین نموده است. اما این گونه به نظر می رسد که دقیقی طوسی، نخستین شاعری است که صراحتا به «عید غدیر» اشاره کرده است و پس از وی شاعران دیگری همچون منوچهری دامغانی، سوزنی سمرقندی، و شاعرانی دیگر در طول سالیان مختلف به بازگویی این واقعه پرداخته اند. شاعر دیگری که در این سال ها می زیست و قابل ذکر است، اما در تذکره ها تقریبا ذکری از او به میان نیامده، حکیم میسری است. اولین بار ژیلبر لازار محقق فرانسوی با معرفی مثنوی دانش نامه میسری، ایرانیان فرهنگ دوست را شادمان کرد. مثنوی مذکور در علم طب و نزدیک به پنج هزار بیت است. با توجه به موارد مذکور و با توجه به اینکه کسایی، قصیده سروده شده درباره حضرت علی(ع) را در سال ۳۸۰ سروده است و با توجه به اینکه حکیم میسری در سال ۳۲۴ ولادت یافته است و مثنوی دانشنامه را بین سال های ۳۶۷ تا ۳۷۰هـ.ق سروده است، می توان این نتیجه را گرفت که اولین شاعری که درباره حضرت علی(ع) در زبان فارسی شعر سروده است «حکیم میسری» است.

از دیگر پیش گامان شعر دینی در قرن پنجم که به مدح حضرت علی(ع) پرداخته است حکیم ناصرخسرو قبادیانی(۳۹۴-۴۸۱) است. وی از شیعیان اسماعیلی مذهب بود. ناصرخسرو لقب حجت را از خلیفه فاطمی دریافت کرده بود و شعر را نه برای کسب صله و انعام، بلکه برای تبلیغ و مذهب و دین می سرود و در جای جای دیوانش به مدح حضرت علی و فرزندانش پرداخته است.

تا قرن پنجم، هنوز منظومه ای در وصف دلاوری ها و حتی مدح و ستایش امام علی(ع)، در شعر فارسی وجود ندارد و ما شاهد قصاید یا اشعاری درباره حضرت علی در شعر فارسی هستیم. اما در این قرن برای اولین بار منظومه ای حماسی به تبعیت از شاهنامه به نام علی نامه به رشته نظم درآمد، این منظومه تا چند سال پیش نیز ناشناخته بود. این اثر اولین حماسه منظوم دینی، در مناقب و مغازی امام علی بن ابی طالب از قرن پنجم، یعنی حدود نیم قرن بعد از نشر شاهنامه فردوسی است. این منظومه توسط سراینده ای متخلص به «ربیع»، در بحر متقارب سروده شده است. گوینده آن به تصریح کتاب متولد ۴۲۰ هجری است و این منظومه را در سن ۶۲ سالگی و در سال ۴۸۲ هجری به احتمال قریب به یقین در خراسان و شاید هم ناحیه بیهق، منظوم کرده است و آن را به یکی از اشراف سادات ناحیه بیهق تقدیم داشته است.

در قرن ششم نیز شاعرانی از جمله قوامی رازی و ابوالمعالی رازی که هر دو شیعه بوده اند در اشعار خود به ستایش حضرت علی پرداخته اند. خاقانی نیز از دیگر شاعران این قرن است که در اشعار خود ضمن یادکرد از امام علی، به ذکر وصف شمشیر آن حضرت پرداخته است و تشخصی ویژه به ذوالفقار داده است. سنایی غزنوی دیگر شاعر مداح حضرت علی در قرن ششم هست. در شعر وی نکات و اشارات فراوانی وجود دارد که او دوستدار اهل بیت هست. سنایی را می توان از دیگر شاعران ستایشگر قبل از وی متمایز کرد؛ زیرا به جز سراینده علی نامه وی اولین شاعری است که بسیاری از داستانهای حضرت علی را به نظم در آورده است. برای نمونه می توان به برخی از داستان هایی که در حدیقه الحقیقه آمده است، اشاره کرد از جمله: داستان جنگ جمل، داستان جنگ صفین و خدعه عمروعاص درباره کشته شدن عماریاسر، داستان شهادت علی(ع)، داستان عقیل و آهن تفته، داستان بالا رفتن علی(ع) بر کتف پیامبر در فتح مکه و... که هسته اصلی همه این ها بی همتایی علی(ع) است.

ضروری است که از شاعر دیگری هم نام ببریم که در قرن ششم مبدع طریقه جدیدی در ادبیات فارسی بود و آن رشیدالدین وطواط (درگذشت:۵۷۳) است.

از سال ها پیش، شاعران با استقبال یا بازگویی فارسی، جملات قصار و بعضی از سخنان علی(ع) را به نظم درآورده بودند که نمونه آن را در شعر شاعران قرن چهارم از جمله: شهید بلخی، حکیم میسری و رودکی شاهد هستیم، اما رشیدالدین وطواط در رساله ای مستقل صد سخن از کلمات قصار امام را «به دو زبان فارسی و عربی» تفسیر کرد و در آخر تفسیر هر کلمه دو بیت شعر از منشآت خویش که مناسب آن کلمه بود آورد و نام آن را مطلوب کل طالب من کلام علی بن ابی طالب نهاد.

در قرون بعد ذکر داستان های زندگی علی(ع) مورد توجه شاعران قرار گرفت و بزرگانی چون عطار، مولوی، امیرخسرو دهلوی و... در این راه هنرنمایی کردند. به جز شاعران مذکور شاعران دیگری نیز در وصف حضرت علی یا ویژگی های اخلاقی آن حضرت شعر یا ابیاتی دارند از جمله اهلی شیرازی، وحشی بافقی، هاتف اصفهانی، اسیری لاهیجی و...

سرودن شعر در وصف امام علی(ع) که از قرن سوم هجری در شعر فارسی شروع شده بود در قرون بعد نیز ادامه پیدا کرد و در شعر عراقی به نحو بارزی کانون های فکری و احساسی جامعه را درنوردید. اوج این انگیزش در عصر صفوی بود. در این دوره ما شاهد حمایت و تشویق پادشاهان صفوی از شاعران در سرودن حماسه های دینی هستیم. پشتیبانی دربار صفوی از شاعران، باعث رواج سرودن منظومه های حماسی دینی و به خصوص منظومه هایی در ذکر دلاوریهای حضرت علی(ع) در این دوره گردید. و به این ترتیب سرودن منظومه هایی درباره دلاوریها و رشادت های امام علی(ع) زندگی و احوال و جنگهای صدر اسلام که با منظومه خاوران نامه ابن حسام خوسفی(د۸۷۵) شروع شده بود، با رسمی شدن تشیع در دوره صفویه شکل دیگری به خود گرفت و منظومه هایی تحت عنوان حمله حیدری شکل گرفت. حمله حیدری، از منظومه های حماسی دینی است که توسط برخی از سرایندگان فارسی زبان در ایران و شبه قاره هند، که در فاصله سده های ۱۲-۱۴ق/ ۱۸-۱۹م سروده شده است. این منظومه ها بیشتر بر وزن شاهنامه و در بحر متقارب سروده شده است و به طور معمول درباره زندگی پیامبر(ص) و امام علی(ع) سروده شده است و تا پایان خلافت و شهادت امام علی ادامه می یابد. سرودن منظومه هایی تحت عنوان حمله حیدری با باذل مشهدی

(د ۱۱۲۳ق/۱۷۱۱م) در سده ۱۲قمری آغاز گشت و در فاصله یک قرن پس از وی، بیش از ده نفر به تقلید از او، به سرودن منظومه های مشابه پرداختند که از آن جمله می توان به راجی کرمانی، میرزا ابوطالب فندرسکی، آزاد کشمیری، محمدحسن فقیر قهدریجانی، افتخارالعلماء، مهدی علی خان عاشق هندی، گل احمد کاتب پیشاوری، پسند علی بلگرامی، لطف الله قاجار (مجنون) و... اشاره کرد؛ که همه شاعران مذکور منظومه ای تحت عنوان حمله حیدری دارند که همگی بعد از باذل مشهدی در تکمیل کار باذل برآمده اند و بعضی نیز مانند راجی کرمانی منظومه ای مستقل اما با همان نام و سبک و سیاق و موضوع سروده اند. اما به جز حمله حیدری که جزو حماسه های دینی معروف می باشد، منظومه های دیگری نیز درباره حضرت علی(ع) سروده شده است که از آن جمله می توان به منظومه هایی همچون: حربه حیدری کرم، جذبه حیدری عبدالعلی خان احسن، خداوند نامه صبای کاشانی، جنگ نامه حیدری، سیدمحمد اشرف دکنی، هیبت حیدری واجد علی اختر شاه اوده، خلافت نامه خاموش یزدی، هفت خوان حیدری عیانی، صولت صفدری محب خان حکمت، محاربه غضنفری میان احسن میعان، شهنشاهنامه صافی اصفهانی، فارغ نامه فارغ گیلانی، جنگ نامه میرزاحسن آتشی، شعشعه ذوالفقار محمدحسین عاملی، یعسوب نامه محمد حسن فقیر قهد ریجانی، خرم بهشت رضا قلی خان هدایت، اردیبهشت نامه سروش اصفهانی، مجمع البحرین اسیری، کتیب معجزات حیرتی تونی، غزوه نامه یا جنگنامه میرزا عبدالوهاب قطره چهارمحالی، غزوات امیرالمؤمنین فصیح اصفهانی، غزوه حیدر محمد حسن عاصی رشتی و...

شاعران به غیر از منظومه های مذکور در مدح حضرت علی(ع)، کتاب های بسیار دیگری نیز سروده اند؛ کتابهایی که درباره واقعه غدیر به نظم وجود دارد: مثل غدیریه محمد نصیر فرصت شیرازی مربوط به اواخر دوره قاجاریه و غدیریه ناصر کرمانی در عهد ناصرالدین شاه.

ب: موضوعات مرتبط با حضرت علی(ع) در شعر شاعران:

پیش از این مختصری از پیشینه ستایش حضرت علی(ع) و همچنین تحقیقات صورت گرفته در این خصوص ذکر شد. لازم دانسته شد بحث کوتاهی نیز درباره موضوعات مرتبط با حضرت علی(ع) ذکر شود. به طور کلی، بیشتر اشعاری که درباره حضرت علی سروده شده است را می توان در قالب موضوعات زیر قرارداد:

۱- یکی از مواردی که شاعران برای بیان شعرشان به آن توجه کرده اند این است که با درنظر گرفتن موضوعات تاریخی، به آفرینش ادبی دست یازیده اند، هر چند هدف شاعر ذکر تاریخ نیست اما یادکرد رجال تاریخی مانند حضرت علی را دستمایه سرودن شعر خود قرارداده اند. مانند آنچه ما در شعر خاقانی و سروش اصفهانی شاهد آن هستیم. اما در مقابل، گاه یادکردی تاریخی، خود موضوعیتی ویژه یافته، اصل سخن و تصویر ادبی را دربرمی گیرد، نظیر آنچه مرتبط با موضوع غدیر خم می باشد، مانند آنچه در الهی نامه عطار نیشابوری، و مظهر العجایب منسوب به وی دیده می شود.

۲- از موضوعات دیگری که شاعران در سروده های خود به آن توجه داشته اند، حدیث معروف پیامبر اکرم(ص) در خصوص حضرت علی(ع) است که فرموده است: «انا مدینه العلم و علی بابها»، در این حدیث پیامبر اکرم(ص) با زبان استعاری، خود را شهر علم و علی(ع) را دروازه آن شهر دانسته است. از جمله شاعرانی که این حدیث را در شعر خود منعکس کرده اند، عبارتند از: فردوسی، قوامی، سعدی و ابن یمین.

۳- از دیگر موضوعاتی که جایگاه حضرت علی را از دیگران متمایز کرده است ولادت وی در کعبه است. شاعران بسیاری از جمله: اهلی شیرازی، سروش اصفهانی ، صغیر اصفهانی و رهی معیری این موضوع را مطمح نظر خود قرار داده اند.

۴-شجاعت و دلاوری و جنگاوری حضرت علی(ع) در اکثر منظومه ها به آن اشاره شده است و شاعران دلاوری های آن حضرت در غزوه های مختلف را به صورت هنری به تصویر کشیده اند. گاه این دلاوری ها در قالب استعاره هایی همچون: شیرخدا، شیردلاور، کننده در خیبر و... ذکر می شود.

پیوند خویشاوندی و همچنین داماد و وصی پیامبر اکرم(ص)، پدر حسنین و همسر حضرت زهرا بودن علاوه بر ارزش نسب شناختی، در نظر شاعر مجالی برای طرح فضایل آن حضرت به شمار می رفته است. که نمونه این اشعار در قصاید ناصر خسرو یافت می شود.

۵-قرار گرفتن فضیلت های مختلف علی(ع) در کنار یکدیگر، شاعران را بر آن داشته تا با برشماری این فضایل به صورت پیاپی، تصویری همه جانبه از آن حضرت ارائه دهند. نمونه هایی از این گونه اشعار را در دیوان اوحدی مراغه ای می بینیم. همچنین مولوی در کلیات شمس تبریزی با استفاده از تعابیر قرآنی، و با نیم نگاهی به واقعیات نیمه تاریخی، بعضی از صفات حضرت علی را در غزل برشمرده است. از این نمونه اشعار در دیوان شاعران دیگر نیز یافت می شود مانند سنایی که در قصیده ای، جنبه های مختلف شخصیت حضرت علی را مدنظر قرار داده است.

۶-ویژگی های شخصیتی حضرت علی از موضوعات دیگر مورد توجه شاعران است. از میان این ویژگی ها؛ دلاوری در میدان نبرد از یک طرف و رافت و مهربانی و گذشت از طرفی دیگر به طور مشخص در کنار هم، مورد توجه شاعران قرار گرفته است. نمونه این تقابل را می توانیم در سروده ای از مولوی که در آن خدو برچهره آن حضرت پرتاب می شود جست وجو نماییم. همچنین غزل معروف همای رحمت شهریار از دیگر نمونه های این تقابل است.

۷-ذوالفقار به عنوان شمشیر حضرت علی(ع) بسامد بسیاری در شعر فارسی داشته است. جدای از شمشیر حضرت امام علی بودن و برندگی آن، گاه شکل ظاهری شمشیر که مانند شکل «لا» است، تداعی کننده مفهوم شهادت در ذهن شاعر است، که این نمونه را در شعر وحشی بافقی و قوامی رازی می بینیم. عطار در مصیبت نامه علت شهرت ذوالفقار را بازوی علی(ع) می داند، و شمشیر ذوالفقار را بدون علی(ع) مانند چوب دستی می داند.

۸-تشخص یافتن دلدل، اسب حضرت علی از دیگر نمونه های صور خیال نزد شاعرانی همچون اهلی شیرازی و هاتف اصفهانی است.

۹-در توصیف حضرت علی بعضی واژگان مانند: شیر، شاه، شهسوار و حیدر کارکرد ویژه ای دارد، کاربرد واژه «شیر» در ترکیباتی مانند: شیرخدا، شیر ولایت، شیرحق، شیرولایت، شیرمردان از این دست است. افزون بر این صفت «شاه، شه، شهسوار» در ترکیباتی همچون: شاه دلدل سوار، شهسوار ولایت، شاه لافتی، شاه مردان و شاه نجف از دیگر مصادیق پرکاربرد در خصوص علی(ع) هست.

همان طور که گفته شد نقش امام علی(ع) در شعر فارسی بسیار برجسته است و ما شاهد اشعار بسیاری در ستایش و وصف و حضرت علی(ع) هستیم. به غیر از منظومه های مذکور، در مدح حضرت علی(ع)، متون حماسی به نثر هم درباره مولا علی(ع) وجود دارد، مانند غزوات حضرت علی(ع) نوشته محمد کاظم حسینی و شعشعه ذوالفقار از محمد شفیع بن بهاء الدین محمدحسین عاملی شیخ الاسلام قزوینی و... که از موضوع هدف تحقیق خارج است.

سیدمرتضی طاهری