طرح نوین اصلاح و تربیت زندانیان ,روانشناسی اصلاحی زندان بازگشت سعادتمندانه

بررسی تاریخچۀ نظام زندانبانی کشور قبل از انقلاب و طی سالیان دور نشان می دهد آنچه در زندانهای کشور گذشت صرفاً متکی برسیاست نگهداری صرف زندانیان بوده است

● مقدمه

بررسی تاریخچۀ نظام زندانبانی در کشور ، تغییرات و فراز و نشیبهای مختلفی را نشان می دهد این تغییرات از دو نظر قابل تأمل می باشند . نخست تغییرات ساختاری و مدیریتی که به نوعی سبب دگرگونی در شیوه ها و روشهای نگهداری زندانیان شده است و دوم تغییرات جبری نظام زندانبانی که متأثر از جامعه سیستم غذایی ... می باشد سسب چه تغییراتی در بافت جمعیتی زتندانها شده است . دقت درآمار و ارقام جمعیتی زندانیان در سه دهۀ گذشته نشان می دهد آمار زندانیان همیشه به جز در مقاطعی که تحولات اجتماعی و ... گهگاه باعث کاهش آمار شده است، درسایرموارد سیر صعودی داشته است . به گونه ای که اینسیرصعودی و افزایش به مراتب فراتراز نرخ رشد عمومی جمعیت ۲ بوده است.

▪ این موضوع از چند منظر حائز اهمیت فراوان است.

۱ )افزایش مورد بحث ناشی از نوع نگرش نظام فضایی نیست به جامعه وجرایم و یا تلفیقی از هر دو عامل است .

۲)افزایش آمار مورد بحث فارغ از برر سی مقوله عللی آن منشأ چه تغییرات و تأثیرات اجتماعی می شود ، به عبارت دیگر در بررسی تأثیر زندان و افزایش آمار آن برای جامعه چه تغییرات نامطلوب و ناخواسته ای ایجاد می شود .

آنچه در اینجا مورد بحث و نتیجه گیری می تواند باشد اینکه افزایش زندانیان و بی برنامه گی حاکم بر نظام زندانبانی کشور طی سالیان گذشته بجای آنکه منشأ تسکین و درمان آلام اجتماعی شود سبب تشدید نگرانی جامعه و تحمل آسیبهای جدی اجتماعی بر جامعه شده است .

▪ حال چه باید کرد :

۱) بازنگری جدی و اساسی در شیوه اعمال مجازاتها در جامعه در دستور کار مسئولان قرار گیرد.

۲) با برنامه ریزی اصولی در صدد افزایش تأثیرات مطلوب مجازاتها بالاخص مجازات حبس در مرتکبین به تخلفات و جرایم اجتماعی باشیم که مقاله حاضر و بحث کنونی به نوعی ارائه طرحی است که در قالب آن می توان ضمن اعمال مجازات حبس، راهکارهای علمی اصلاح و تربیت مجرمین را مورد بررسی دقیق قرار دهیم .

● پیشینۀ طرح

▪ پیشینۀ جهانی :

اصلاح و تربیت با عنوان برنامۀ اصلاحی و تربیتی در بسیاری از زندانهای آمریکا و اروپا از دیرباز مورد توجه کارشناسان بوده است . بررسی متون زندانبانی اغلب کشورهای اروپایی که سوابق مناسبی از برنامه های اصلاحی و تربیتی دارند ، نشان دهندۀ تمایل و توجه ایشان به تأثیر گذاری بر زندانیان با هدف بازسازی اجتماعی آنان است. هرچند این طرح در مقاطعی از زمان و در برخی از زندانهای مهم و معروف اروپا به دلایلی از قبیل ناکارآمدی جریان طرح و عدم وجود برنامه های مدون با شکست مواجه و از دستور کار نظام زندانبانی ایشان آنان شده، لیکن در حال حاضر به نظر می رسد موج جدیدی ازتحرک در خصوص بازسازی مجدد این قبیل برنامه ها در زندانهای پیشرفتۀ اروپایی و آمریکایی ایجاد شده باشد .

اما آنچه در این خصوص مهم و قابل ذکر است اینکه نگاه کشورهای غربی به بحث اصلاح و تربیت بیشتر به محور بازیابی اجتماعی افراد و کسب مهارتهای اجتماعی ایشان بوده و مذهب به عنوان بخش کوچکی از برنامۀ اصلاحی و تربیتی در نظر گرفته می شود. لیکن در فرهنگ اسلامی آنچه اصل و محوریت موضوع را تشکیل می دهد بازیابی و هدایت دینی و مذهبی افراد بوده که در صورت تحقق ، بدیهی است بخش عمده و قابل توجهی از نقایص و کاستیهای فرد جبران و ترمیم می شود .

▪ پیشینۀ داخلی:

بررسی تاریخچۀ نظام زندانبانی کشور قبل از انقلاب و طی سالیان دور نشان می دهد آنچه در زندانهای کشور گذشت صرفاً متکی برسیاست نگهداری صرف زندانیان بوده است . با بررسی تاریخچۀ زندانبانی کشور در می یابیم که رفتار با زندانیان بیش از آنکه نشان دهندۀ رفتاری اصلاح گرایانه باشد ، مبین عملکردی خشونت آمیز و قهری با زندانیان بوده است . ولی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در نظام زندانبانی تحولی نسبی در جهت اصلاح روش و شیوه های برخورد با زندانیان به وجود آمده است . حذف محدودیتهای غیر انسانی و غیر اخلاقی برای زندانیان و برخورد انسانی با ایشان از جمله تحولات این رویکرد ، پس از انقلاب محسوب می شود ، لیکن باز هم هیچگاه سابقه وتجربه ای از اجرای یک برنامۀ هدفمند و اصولی با هدف اصلاح ، بازسازی شخصیتی و تربیت دینی و مذهبی زندانیان مشاهده نشده است .

اما در چند سال گذشته برنامه هایی با هدف اصلاح و بازسازی شخصیتی زندانیان اجرا شده تا آنان بازگشت سعادتمندانه ای به جامعه داشته باشند. این حرکت که بالاخص طی چند سال گذشته ابعاد جدیدی به خود گرفته است ، سابقه ای طولانی تر در سالیان پیش تر داشته است . دغدغۀ اصلی اینجانب به عنوان فردی که سابقه ای نسبتاً طولانی در نظام زندانبانی کشور دارم، لزوم تدوین و تهیۀ برنامه ای واحد، منسجم، هدفمند و کارآمد است تا ضمن برآوردن نیازهای زندانیانی که قبل از زندانی شدن ، آسیب دیده محسوب می شوند ، شرایطی برای اصلاح و بازسازی آسیب دیدگیهای شخصیتی ، اجتماعی و مذهبی ایشان فراهم شود . نخستین اقدامات و مطالعات انجام شده در این خصوص به سالهای ۱۳۶۸و ۷۰ باز می گردد. در آن زمان آنچه در ابتدا مد نظر قرار گرفته بود نا کارآمدی شیوه و روشهای مرسوم در نگهداری زندانیان بود که پاسخگوی نیازهای آنان نبود .

این موضوع سبب شد تا نخستین گام درتدوین یک برنامۀ کامل و پاسخگو برای نیاز زندانیان با طبقه بندی زندانیان برداشته شود آنچه که در این مرحله حائز اهمیت فراوان می باشد این است که بر خلاف آنچه در نظام زندانبانی امروز دنیا و کشور ما ملاک بوده و هست که طبقه بندی بر مبنای جرم می باشد ، شیوۀ طبقه بندی بر مبنای شخصیت افراد مورد نظر اینجانب است. چرا که معتقد هستم ریشه و علت اصلی نا بسامانیهای افراد مجرم و متخلف در شخصیت افراد استوار است . به هر حال این شیوه به تدریج از سال ۱۳۷۳ در زندانهای استان خراسان (زندان مرکزی مشهد) با طبقه بندی زندانیان بر اساس نوع شخصیت آنان به مورد اجرا گذاشته شد و اقدامات وسیعی با همکاری اساتید رشته روانشناسی بالینی به منظور بازسازی شخصیتی زندانیان مورد مطالعه و دستور کار گروهی قرار گرفت . هرچند بررسی نتایج اولیه رفته رفته تأثیرات مثبت و کار آمد طرح را نشان می داد ، لیکن در مواجهه با سایر عوامل مؤثر در طرح که هر روز بر دامنۀ آن افزوده می شد .

لزوم بررسی مشکلات جسمی و رفع آنها به عنوان پیش شرط پذیرش اقدامات روانشناسی ، اقدامات فرهنگی و مذهبی به عنوان یکی از ملزومات اساسی طرح ، ایجاد زمینه های اشتغال و کار زندانیان به منظور حفظ و پایایی اقدامات روانشناسی ، فرهنگی و ... ، بررسی مشکلات خانواده و بستگان زندانیان با هدف افزایش تأثیرات اقدامات انجام گرفته و در نهایت حفظ وتداوم ارتباط میان اصلاح شدگان و تیمهای کارشناسی تحت پوشش مراکز مراقبت بعد از خروج در بعد ار آزادی ایشان از مهمترین مراحل اجرایی طرح و نظام اصلاحی و تربیتی بوده که به تدریج وبا گذشت زمان بر مجموعه طرح اضافه گردیده است . در واقع آنچه سبب تکمیل طرح تا این مرحله شده است ، حاصل تجربیات و اقداماتی می باشد که در طی ده سال اخیر بر آن گذشته است ، مضافاً آن که به نوعی سعی شده تا طرح مذکور با رعایت تمامی جوانب ، آنچه را که سبب کوچکترین تأثیر بر روند و فرآیند اصلاح و تربیت زندانیان می گردد، تحت پوشش منظم قرار دهد که با نظریه های نظامهای اجتماعی بی ارتباط نیست . زندانها به عنوان یک جامعۀ پیچیده اما برخوردار از غالب زیر بنایی در زندانبانی اسلامی نقش اصلاحی و تربیتی آن است که بیشتر از هر موضوعی می بایست مورد توجه قرار گیرد . بروز برخی تغییرات اجتماعی نظیر افزایش روزافزون تعداد مجرمین ، تنوع جرایم بر اساس خصوصیات جدید اجتماع طی سالیان اخیر ، کمبود امکانات نگهداری زندانیان، آثار ناخوشایند شیوه های مرسوم فعلی وگذشته زندانبانی وتحقق برنامه های اصلاحی و تربیتی که اصل لایتغری در زندانبانی اسلامی می بایست تلقی گردد، نظام زندانبانی را با مشکل جدی مواجه ساخته است . تغییر شیوه های قبلی نگهداری زندانیان و نگرش جدید و تغییر فرم نگهداری زندانیان از حبس صرف به کار و تلاش و استفاده از آنان در فعالیتهای اقتصادی تعریف شده ، آموزش و فراهم نمودن زمینه های بازگشت موفقیت آمیز مجرمین به جامعه ، شکل جدید رویارویی با پدیدۀ جرم و مجرم محسوب می شود .

▪ خلاصه آنکه لازمۀ اصلاح و تربیت زندانیان به عنوان یک اصل زیر بنایی بر دو محور اساسی استوار است:

اول ) لزوم تغییر نگرش جدی سیستم قضایی در نحوه و شیوۀ اعمال مجازاتها

دوم ) تغییر شیوۀ نگهداری زندانیان

مورد اول بیشتر متوجه مسئولان و سیاستگذاران سیستم قضائی کشور است که البته در جای خود و در آینده مورد بحث قرار خواهد گرفت . لیکن محور دوم که بیشتر متوجه سیستم زندانبانی کشور است ،از ابتدای سال ۱۳۷۰ در مجموعۀ زندانهای استان خراسان مورد تغییرات جدی قرار گرفت که در ادامه بطور خلاصه بخشهایی از مهمترین اقدامات انجام گرفته در این خصوص که در قالب الگوی نوین اصلاح و تربیت زندانیان تحت عنوان «بازگشت سعادتمندانه» آمده است مطرح می نمایم . الگوی اولیۀ این طرح همانگونه که گفته شد برای نخستین بار در گرد همائی مدیران سازمان در اردیبهشت ۱۳۷۲ ارائه گردیده واینک با تغییراتی که از تجربۀ اجرای بخشهایی از آن در زندان مرکزی مشهد به دست آمده است ، ارائه گردد.

▪ البته تذکر چند نکته قبل از بحث ضروری است.

۱) فعالیتهایی که در ذیل به بخشهایی از آنها اشاره شد در واقع اجرای قسمتی از طرح کلی است که الگوی آن به پیوست آمده است و آنچه به عنوان هدف غایی و نهایی مطرح است ، اجرای تمامی بخشها و قسمتهای طرح فوق الذکر می باشد که ایجاد زمینه و بسترهای مفید در طی چند سال گذشته باعث امیدواری در تحقق این طرح شده است .

محور اصلی تمامی فعالیتهای انجام شده بر اساس بر اصل بازیابی شخصت زندانیان از طریق ایجاد ارتباط وی با خود، محیط پیرامون ، دیگران و خداوند است که سعی و تلاش مجموعۀ اجرایی طرح بر این است که ابتدا ارتباط زندانی را با خود محقق سازد و در مرحلۀ بعد ارتباط ایشان با محیط و فیزیک پیرامون خود ، دیگران و همنوعان ودر نهایت در طی مراحل اجرای طرح ارتباط وی را با خداوند تبارک وتعالی بر قرار نمایند.

۲) مطلب فوق به معنای حل تمامی مشکلات و اختلالات شخصیتی زندانیان بکار گرفته شده در طرح نیست ، بلکه به عنوان هدف نهایی و غایی مطرح بوده که در مسیر حرکت تیم را ترسیم می نماید و اصلاح نسبی زندانیان نسبت به شرایط قبل خود نیز بخشی از موفقیتها می تواند باشد که در مسیر پیش بینی شدۀ طرح به دست خواهد آمد.

۳ ) آنچه در این طرح مد نظر قرار گرفته تأمین هزینه های اجرایی طرح از محل اشتغال به کار زندانیان می باشد . اشتغال به کار زندانیان با هدف تأمین معاش خود و مجموعۀ اقدامات اصلاحی و تربیتی پیش بینی شده در طرح از اهداف مهم الگوی حاضر است . علاوه براین بخشی از خسارات وارده به جامعه ناشی از تخلف و ارتکاب جرم توسط مجرم با اشغال ایشان تحقق خواهد گرفت .

● بیان طرح

هدف اصلی در طرح حاضر ارائه دیدگاهی اصلاحی و تربیتی در خصوص زندانیان است . در این نگرش آنچه مورد توجه جدی قرار گرفته است ، نگاه جامعۀ زندانبانی به زندانی به عنوان یک انسان و موجود بالقوه مفید و کارآمد است که تنها در مقطعی از زندگی خود از مسیر اعتدال و صلاح خارج شده و نیازمند مساعدت و راهنمائی به منظور بازگشت موفقیت آمیز به جامعه می باشد. تحقق هدف حاضر نیازمند بازنگری جدی در سیستم زندانبانی و شیوۀ مرسوم فعلی است (که البته در چند سال اخیر پذیرای تحولاتی مفید شده است ). تغییرات به گونه ای در طرح لحاظ شده که در تمام مراحل زندانی در زندان تمام اوقات و امکانات مجموعه به طور کامل در اختیار مجریان طرح قرار گرفته و زندانیان در تمام تحمل محکومیت از برنامه های تدوین شده استفاده می نمایند.

علی شمس

---