پایه های انقلاب اسلامی

پیوند رهبری, مردم و مکتب

تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، دیدگاه علمی غالب نظریه پردازی های انقلاب این بود که انقلاب پدیده ای متعلق به مدرنیته است که به کاهش نقش مذهب در جامعه یا سکولاریزه شدن جامعه، افزایش توقعات فزاینده اقتصادی و عدم نوسازی سیاسی معطوف است. اما پیروزی انقلاب اسلامی تحولات گسترده ای در

نظریه های انقلاب به وجود آورد و موجب گردید مفاهیمی که تا پیش از این در نظریه پردازی ها مورد توجه قرار نمی گرفت، به طور فعال در عرصه نظریه پردازی در حوزه انقلاب وارد شود

انقلاب عظیم ملت ایران در سال ۵۷ بر علیه رژیم ستمشاهی نه تنها معادلات منطقه ای و بین المللی را به هم زد بلکه در حیطه اندیشه نا کارآمدی نظریه های انقلاب را که ادعای جهانشمولی داشتند آشکار ساخت نظریه پردازان مشهور انقلاب همانند تدا اسکچپول و جانسون در تحلیل ؛ تبیین و چرایی انقلاب نتوانستند به واقعیت های انقلاب ایران پی ببرند دلیل اصلی این است که آنها و سایر نظریه پردازان انقلاب به پایه و یا محور انقلاب که نیروی اصلی پیش برنده بوده توجه نداشتند و محور و منابع انقلاب را در چهارچوب تفکرات غربی و با تجربه انقلاب در کشورهای دیگر ( نه منحصرا ) غرب بررسی کرده اند . در نوشتار زیر به خاطر اجتناب از اطاله کلام سعی شده است به صورت مختصر به محورهای اصلی انقلاب اسلامی ایران که وجه ممیزه انقلاب ایران با انقلابهای دیگر

می باشد اشاره شود چون به نظرم برای ارائه تحلیل جامع از انقلاب اسلامی دانستن پایه های مورد ضروری است و بی توجهی نظریه پردازان خارجی از پایه های مورد نظر آنها را در تحلیل انقلاب اسلامی به اشتباه انداخته است.

در مورد پایه های انقلاب اسلامی در ایران و در بین اساتید علوم سیاسی آقای دکتر منوچهر محمدی استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران بیش از همه پژوهش و تحقیق انجام داده و نظریه نسبتا کاملی در این باره ارائه داده اند وی معتقد است انقلاب اسلامی ایران بر پایه سه محور رهبری ، مکتب و مردم شکل گرفت و بایستی در تبیین شکل گیری و موفقیت انقلاب به تعامل و رابطه دیالکتیک این مثلث توجه داشت .

سه محور مورد نظر چه قبل از انقلاب و در پروسه شکل گیری انقلاب و چه بعد از انقلاب اصلی ترین مولفه پیشبرنده انقلاب و راهبردهای انقلاب می باشد . در بین سه مولفه مورد نظر مورد مکتب که اسلام شیعی می باشد نقش ایجاد کننده و تعیین کننده رابطه رهبری با مردم است . در ذیل به صورت جداگانه به مولفه های مورد نظر می پردازیم:

▪ رهبری: رهبری از عناصر غیر مادی و ذهنی قدرت سیاسی به شمار می رود که معیار سنجشی خاصی برایآن وجود ندارد تا از طریق کمی کردنآن بتوان به این عنصر قدرت کمیت داد ولی علی رغم این ؛ مواردی همچون محبوبیت ، شخصیت کاریزماتیک ، کاردانی ، آینده نگری ، آگاهی و .. از شاخصهای رهبر موفق و موجد قدرت به شمار می رود امام خمینی ( ره ) به عنوان مرجع عالی قدر شیعیان که از سال۱۳۴۲ علم مخالفت با نظام ستمشاهی را برافراشته بودند دارای همه شاخصهای مورد نظر برای یک رهبر فوق العاده و موجد قدرت بودند ؛ شخصیت کاریزماتیک و متنفذ ، آینده نگری ، محبوبیت ، مطلع بودن ، تدبیر و آینده نگری امام از وی رهبر برجسته جنبش در طول۱۵ سال قبل از انقلاب ایجاد کرده بود . چهره امام خمینی (ره) پیش از آنکه به عنوان رهبر نهضت در نظر آورده شود بیش از هر چیز به منزله یک مرجع تقلید بود و مردم ایشان را به عنوان یک مرجعیت دینی می شناختند، تاریخ ایران مشحون از حضور روحانیون و مجتهدان بزرگی است که همت خود را صرف بیداری و آگاه سازی مردم نموده اند، اما امام خمینی (ره)، مجتهد و فقیه بی بدیلی بود که با تکیه بر دو پایه مقتضیات زمان و مکان در قرن افول دینداری و معنوی، انقلابی را به نام خدا در ایران به پیروزی رسانید .

مولفه ای که رهبری را در شیعه با سایر ادیان و کشورها متمایز می کند جنس رابطه رهبر سیاسی در شیعه است که توامان بایستی هم از نظر سیاسی و هم از نظر عقیدتی سرآمد باشد بنابراین اصلی ترین و موثرترین شاخصه قدرت رهبری امام برگرفته از مکتب بود و این را می توان شاخصه ممیز رهبر محبوب و قدرتمند در قالب مکتب را با رهبری در سایر نظامهای دنیا نامید . پیوند مرجعیت و مصلح بودن در شخص امام (ره) ایشان را به صورت تجسمی از هویت دینی و فرهنگی و سمبل خودیافتگی و عزتمندی درآورد. “حامد الگار” از اندیشمندان و نویسندگان مسلمان درباره رهبری امام خمینی معتقد است که نفوذ امام (ره) از مرزهای سنتی قدرت یک مرجع تقلید بسیار فراتر رفت و به صورت رهبر مردم ایران درآمد. امام (ره ) هم از نظر سیاسی و هم از نظر مذهبی برجسته ترین وآگاه ترین فرد دوران خویش بودند و چنین امتیازاتی ایشان را در مرکز توجه مردم دین مدار و اگاه ایران قرار

می داد.

▪ مکتب: مکتب که همان دین مبین اسلام و مذهب تشیع است مرکز و نقطه ثقل انقلاب اسلامی می باشد در اندیشه غرب به جای مکتب معمولا از وازه ایدئولوژی استفاده می گردد و در چهارچوب نظریات انقلاب به ایدئولوژی که مفهوم جدا از مکتب و دین است مورد بررسی قرار می گیرد . محور اصلی انقلاب اسلامی که ویژگی و شاخص عمده آن می باشد همان مکتبی بودن و اسلامی بودن آن است این ویژگی و ماهیت انقلاب اسلامی و روند مبارزه مردم مسلمان ایران از ابتدای نهضت تا پیروزی انقلاب اسلامی به وضوح قابل مشاهده است. اعتقاد به اینکه اسلام تنها مکتب جامع و توحیدی است که با برخورداری از برنامه مدون برای زندگی افراد بشر، تضمین کننده عدالت، آزادی، صلح و امنیت و ارتقای معنوی انسان است، عامل اصلی پیروزی انقلاب اسلامی بوده است. ایدئولوژی اسلامی و فرهنگ سیاسی مذهب تشیع نقش اساسی در ا یجاد وضعیت انقلابی و سپس سقوط نظام پهلوی در ایران داشتند. به جرات می توان گفت مذهب تشیع در بین فرق مختلف اسلامی ؛ انقلابی تر و ظلم ستیزتر از همه می باشد مذهب تشیع با تاسی و اقتباس از قیام تاریخی و ماندگار سالار شهیدان حضرت اباعبدالله همیشه اساس و روحیه ظلم ستیزی و انقلابی خود را حفظ کرده است. روحانیت شیعه همواره در عزاداریها و سخنرانیها یاد و خاطره شهدای کربلا را و مهمتر از آن هدف و آثار این تحول تاریخی را به مردم یادآوری می کنند.مذهب اصلی ترین عامل در رابطه رهبری و مردم می باشد و در حالت تعیین کنندگی را در رابطه با دو مولفه رهبری و مردم دارد.

فرهنگ عاشورایی در درون مکتب تشیع اصلی ترین عامل در ظلم ستیزی و انقلابی گری شیعیان بوده و این مهم نه تنها در ایران بلکه در عراق ، لبنان و یمن قابل مشاهده است و اگر محققی بخواهد حرکتهای انقلابی و جنبشها را در دنیای تشیع بررسی کند بدون توجه به فاکتور مورد نظر نمی تواند تحلیل درستی از واقعیت داشته باشد.

▪ مردم: تشکل و یکپارچگی مردم ایران در روند پیروزی انقلاب اسلامی به گونه ای بود که انقلاب اسلامی را از سایر انقلابات به وقوع پیوسته در قرن بیستم و حتی قبل از آن متمایز می کند این تشکل و یکپارچگی همه اقشار ملت را درگرفت و حتی همه جریان های سیاسی را نیز تحت پوشش خود داشت. در واقع وحدت و یکپارچگی ملت از نوع ائتلاف های حزبی و تشکل های سازمانی موقت و مصلحت آمیز نبود بلکه همه لایه های مختلف اجتماعی را دربرمی گرفت و مهمترین عامل بسیج مردم در انقلاب اسلام بود . اما در انقلاب اسلامی یکپارچگی و بسیج قشرهای مختلف مردم کاملا متفاوت است. در این حماسه بزرگ تنها روشنفکران، آزادیخواهان و یا کارگران و دهقانان نبودند که در صف انقلابیون بودند بلکه در کنار این گروه ها دیگر اقشار مختلف مردم حضور در صحنه تاریخ سازان داشتند و یک مکتب، یک رهبر و یک شعار به فریادهای آنان جان می داد و چون رعد و برق و توفان، کاخ ستم و حامیان آن را به خاک مذلت می کشید میشل فوکو اندیشمند مشهور فرانسوی که در حوادث انقلاب به عنوان خبرنگار در ایران فعالیت می کرد با دیدن حضور اقشار مختلف مردم در مبارزه بر علیه شاه می نویسد که هرگز چنین چیزی در تاریخ وجود نداشته و انقلاب ایران از این حیث متمایز از سایر انقلابات می باشد و وی با نگارش کتاب “ ایرانیان چه در سر دارند “ به طور اجمالی به انقلاب می پردازد وی بیان می کند با حضور در خیابانها شاهد حضور اقشار مختلف از روشنفکر تا مردم عادی از ثروتمند تا فقیر و گروههای مختلف بوده است و این برای کسانی که در این فضا نبوده باشند باورکردنش ناممکن و سخت می باشد ؛ و سپس بر اساس ان نظریه جدید قدرت را که پیشتر قدرت شبکه ای می نامند ابراز می دارد.

بنابراین انقلاب اسلامی ایران با ماهیت دینی و مذهبی خود ناکارآمدی تئوری های مدرن انقلاب را برای تحلیل و تبیین انقلابات عصر جدید به اثبات رسانید و به همه صاحب نظران پدیده انقلاب ثابت نمود که نمی توان بدون توجه به ساختار فرهنگی و دینی کشورها و ملت ها از پنجره تئوری و نظریه به آنها نگاه نمود.

محمود کریمی

منابع مورد استفاده :

۱- محمدی ، منوچهر ؛ انقلاب اسلامی ایران و مقایسه ان با انقلابهای فرانسه و روسیه ؛ قم : نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها ؛ مرکز برنامه ریزی و تدوین متون درسی ، دفتر نشر معارف۱۳۸۲

۲- سید هدایت جلیلی، نهاد مرجعیت در دوران نهضت و نظام ،مجموعه مقالات انقلاب اسلامی و ریشه های آن، ج ،? قم، ،????

۳: محمدی ، منوچهر ؛ انقلاب اسلامی؛ زمینه ها و پیامدها ؛ قم : نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها ؛ مرکز برنامه ریزی و تدوین متون درسی ، دفتر نشر معارف ۱۳۸۰

۴- محمد شجاعیان، انقلاب اسلامی و رهیافت فرهنگی، (تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی )

۵- عباسعلی عمید زنجانی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن (تهران نشر کتاب سیاسی ، ????