خدمات اطلاع رسانی كشاورزی برای كشورهای جهان سوم

در این مقاله نقشی را كه خدمات بین المللی اطلاع رسانی كشاورزی می تواند در فرآیند توسعه ایفا نماید, نشان داده می شود رئوس مهمترین مشكلاتی كه كاركنان خدمات اطلاع رسانی در كشورهای در حال توسعه با آن رو به رو هستند, بیان می گردد

● مشكلات، توسعه و دور نماها*

در این مقاله نقشی را كه خدمات بین المللی اطلاع رسانی كشاورزی می تواند در فرآیند توسعه ایفا نماید، نشان داده می شود. رئوس مهمترین مشكلاتی كه كاركنان خدمات اطلاع رسانی در كشورهای در حال توسعه با آن رو به رو هستند، بیان می گردد. سپس از چگونگی سازمان دادن بهترین خدمات اطلاعاتی برای استفاده كنندگان در كشورهای جهان سوم بحث می شود.كشاورزی در توسعه اقتصادی و اجتماعی بیشتر كشورهای جهان سوم نقش تعیین كننده ای دارد، و علی رغم تلاش برخی از كشورها در سرعت بخشیدن به فرآیند صنعتی شدن، واضح است كه بطور كلی باید به توسعه كشاورزی اولویت داده شود. اگر چه بخش كشاورزی سهم عمده ای (سی ـ چهل درصد) در تولید ناخالص ملی بسیاری از كشورهای در حال توسعه دارد، مع هذا، اهمیت آن بیشتر بعنوان یك منبع اشتغال مطرح است، زیرا در كشورهای در حال توسعه میانگین جمعیت روستایی بیش از ۶۶ درصد كل جمعیت برآورد گردیده است و در بسیاری از این كشورها، بخش كشاورزی موجبات اشتغال پنجاه تا هفتاد و پنج درصد كل نیروی كار را فراهم می آورد.در بسیاری از كشورهای در حال توسعه، تفاوت چشمگیری بین مزارع توسعه یافته و بخش مزارع كشاورزان خرده پا كه اغلب برای امرار معاش خود كار می كنند، مشاهده می شود. كشتزارهای توسعه یافته در سایه پشتوانه مالی و مدیریت حرفه ای، خیلی زود شیوه های نوین را پذیرا می شوند و عموما" در هر واحد سطح از یك گیاه مشابه، محصولی بهتر از كشاورزان خرده پا بعمل می آورند. صفت مشخصه كشاورزان خرده پا كه اغلب در حد معیشت سالانه خود كشت می كنند، كوچك بودن قطعات زمین و پائین بودن سطح تولید آنهاست. گرچه در سالهای اخیر با معرفی انواع محصولات بهتر میزان محصول افزایش یافته است، اما كشاورزان خرده پا بعلت عدم سهولت دسترسی فوری به اعتبارات كشاورزی، تكنولوژی جدید و تسهیلات دیگر هنوز هم روی قطعه های كوچك زمین خود یا زمینی كه از مالكان بزرگ اجاره كرده اند، فقط گذران زندگی می كنند. سیاست اصلاحات ارضی در بسیاری از كشورها بر آنست كه توزیع عادلانه تر زمین را به مرحله اجرا در آورد تا به این ترتیب فرصتهای بیشتری برای كشاورزان خرده پا فراهم آید. این سیاستها غالباً با برنامه هایی همراه هستند، تا موجبات دسترسی به اعتبارات مالی و تكنولوژی نوین را فراهم آورند.گردآوری، آماده سازی و اشاعه اطلاعات، یك بخش اساسی از فرآیند توسعه بشمار می آید. انواع مختلف اطلاعات، مورد نیاز انواع مختلف استفاده كنندگان است. اداره كنندگان حكومت، مسئولان بانكهای توسعه، مدیران مزارع و كارخانه ها، كاركنان ترویج و تعلیم، دانشگاهیان، دانشمندان، مشاوران توسعه و آخر از همه ـ ولی نه كمتر از همه ـ خود كشاورزان، نیاز به اطلاعات صحیح و بموقع دارند، تا بتوانند تصمیمات درست اتخاذ نمایند.در این گزارش، كوشش كرده ام تا نقشی را كه خدمات بین المللی اطلاع رسانی كشاورزی می تواند در جریان رشد ایفا نماید، نشان دهم. نخست رئوس مهمترین مشكلاتی را كه كاركنان خدمات اطلاع رسانی در كشورهای در حال توسعه با آن مواجه اند، بر می شمارم و سپس درباره راههای مقابله با این مشكلات و اینكه چگونه می توان بهترین خدمات اطلاع رسانی را برای استفاده كنندگان كشورهای جهان سوم سازمان داد، بحث می كنم. مشكلات خدمات اطلاع رسانی در كشورهای در حال توسعه:آغاز فعالیت و یا گسترش خدمات اطلاع رسانی در كشورهای در حال توسعه با مشكلات متعددی مواجه است، كه می توان مهمترین آنها را بشرح زیر مشخص كرد:

۱) كاركنان:

در حال حاضر بیشتر كشورهای در حال توسعه با كمبود شدید كتابدار تربیت شده و دانشمندان علم اطلاع رسانی رو به رو هستند. خوشبختانه این مشكل توسط سازمانهای بین المللی از جمله فدراسیون بین المللی دكومانتاسیون (FID) و یونسكو (UNESCO) تشخیص داده شده و آنها در برنامه هایشان اولویت را به كشورهایی می دهند كه در این مورد استحقاق بیشتری دارند. یك مشكل اساسی در بسیاری موارد طرز تلقیهاست. مثلاً استفاده كنندگان غالباً، دانشمندان علم اطلاع رسانی را با كارمندان تعلیم نیافته كتابخانه اشتباه می گیرند و اغلب این تصور به مدیریت هم تسری می یابد تا جایی كه در كاهش شان و دستمزد آنان نیز منعكس می شود. این عوامل سبب می گردد كه تازه واردین به سختی جذب این حرفه شوند.

۲) ارتباطات

حتی در كشورهای صنعتی كه خدمات اطلاع رسانی كشاورزی توسط ایستگاههای كوچك و متعدد تحقیقاتی، مراكز آموزشی و نظایر آن انجام می گیرد، بعلت پراكندگی در سراسر كشور، اغلب از مراكز جمعیت و منابع كتابخانه ملی دورند. در كشورهای در حال توسعه، این مشكل به لحاظ كمی خطوط تلفن، خدمات پستی، ناكافی بودن جاده ها و خطوط راه آهن، شدت بیشتری پیدا می كند. این فاصله ها نه فقط خدمات پستی و سایر ارتباطات را به تاخیر می اندازد، بلكه موجب كاهش ارتباط این قبیل مراكز با یكدیگر می شود و برای كاركنان جوان و تازه آموزش دیده خدمات اطلاع رسانی نیز كه مستعد بهره گیری از تمام توان خود هستند، دشواری بوجود می آورد.

۳) سازمان:

فقدان هماهنگی، توسعه تدریجی موسسات دولتی و تجدید سازمان مكرر در بسیاری از كشورهای در حال توسعه، موجب دوباره كاری كوششها و به هدر رفتن منابع می شود. هماهنگی همه خدمات مورد بحث در تهیه اطلاعات، بنحوی كه در نظام ملی اطلاع رسانی یونسكو (NATIS) [۱]بعنوان الگوی قابل آزمایش طرحریزی شده است. وقتی كه اشاعه اطلاعات، وظیفه بسیاری از وزارتخانه ها و موسسات مختلف است، فوق العاده مشكل بنظر می رسد.

۴) منابع:

علی رغم گسترش اخیر كتابخانه ها در پاره ای از مناطق، بسیاری از كشورهای در حال توسعه از عدم سهولت دستیابی به بسیاری از مهمترین كتابها و مجلات رنج می برند. یك مجله خوب و سودمند فقط در یك یا دو كتابخانه نگهداری می شود. لاوانی[۲] در بررسی میزان دستیابی به مجله‌های كشاورزی گرمسیری موجود در كتابخانه های نیجریه، دریافت كه در مورد مجلات منتشر شده در آفریقا نسبت عناوینی كه در كشور موجود نیستند به عناوین موجود، حتی خیلی بیشتر از همین نسبت در مورد مجلاتی است كه در كشورهای صنعتی بچاپ رسیده اند و این، نشاندهنده مشكلات سازمانی و توزیع ناشرین آفریقایی است.نكته مهم دیگری كه از مطالعات لاوانی بدست آمد، مسئلهٔ زبان بود. هشتاد درصد عنوانهای اسپانیایی و پرتغالی در نیجریه در دسترس نبود، حال آنكه همه مجلات پرتغالی زبان از كشورهایی بودند (برزیل، موزامبیك، آنگولا) كه با شرایط زیستی نیجریه مشابهت زیادی داشتند. موقعیت برتر نشریات انگلیسی زبان (هفتاد درصد در زمینه كشاورزی گرمسیری) و اهمیت نسبی مواد به زبان فرانسه (ده درصد)، اسپانیایی (ده درصد) و پرتغالی (هفت درصد)، نشان می دهد كه حجم زیاد مواد اطلاعاتی به زبانهای مزبور، برای بسیاری از استفاده كنندگان در كشورهای در حال توسعه كه معمولاً امكانات ترجمه نیز به آسانی در دسترشان نیست، سدی ایجاد می كند.

۵) وضع مالی

محدودیتهای شدید مالی در بیشتر كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتی كشورهای در حال توسعه امری بدیهی است. این مشكلات در اثر مقررات كنترل ارز در بسیاری از كشورهای در حال توسعه و هزینه نسبتا" بالای تهیه مجلات و كتابها و خدمات اطلاعاتی از كشورهای صنعتی، شدیدتر می‌شود. متاسفانه بسیاری از بخشهای مدیریت و تمامی سازمانهای كمك دهنده به استثنای تعداد كمی از آنها از جمله مركز بین المللی تحقیقات توسعه (IDRC) بنظر نمی رسد كه كاملا" اهمیت حیاتی حمایت از خدمات اطلاعاتی را احساس كرده باشند. با اینهمه، نباید تصور كرد كه اگر مسئله مالی حل شود، مسائل دیگر از اهمیت چندانی برخوردار نخواهند بود، حتی در كشورهایی مثل عربستان سعودی كه در سالهای اخیر گامهای بزرگی برای توسعه كتابخانه ها برداشته اند، هنوز هم مشكلات سازمانی و محدودیتهای نیروی انسانی وجود دارد.

● نقش خدمات بین المللی اطلاع رسانی:

بنابراین، در مقابله با این زمینه هاست كه ناچاریم نقش تهیه كنندگان بین المللی اطلاعات را بررسی كنیم. با وجودی كه معمولاً شدت این مشكلات در همه كشورها یكسان نیست، مع هذا، همه آنها باید توسط نظامهای بین المللی كه مایلند به استفاده كنندگان در كشورهای جهان سوم خدمات اطلاعاتی ارائه دهند، در نظر گرفته شوند.همانطور كه ملاحظه شد، اطلاعات كشاورزی مورد نیاز طبقات وسیعی از استفاده كنندگان، از مدیران و مسئولان امور مالی گرفته تا محققین و كاركنان توسعه و ترویج است. معمولاً برای خدمات بین المللی اطلاع رسانی مقدور نیست كه به این گروهها، بویژه خود كشاورزان یعنی، استفاده كنندگان نهایی از بیشترین اطلاعات كشاورزی، مستقیما" كمك كنند. بنابراین بواسطه هایی نیاز خواهد بود كه مسئولیت تنظیم مجدد اطلاعات، در جهتی متناسب با نیازها و شرایط محلی استفاده كنندگان را بعهده گیرند. در این میان نمی توان نقش مروجین یا مشاورین كشاورزی را در انتقال نتایج تجارت آزمایشگاهی و عملی به منافع محسوس (مثل افزایش بازدهی محصول و توسعه رفاه جمعیت روستایی) خیلی مهم شمرد؛ زیرا برای انتخاب اطلاعات مناسب و ارائه آن به طریق مناسب دانش محلی آنها از محیط زیست و مشكلات اجتماعی روستاییان ناچیز است. متاسفانه در مورد خدمات جاری اطلاع رسانی كشاورزی، مطالعات اخیر نشان داده است كه حتی در كشورهای صنعتی خدمات موجود نیازهای اطلاعاتی مروجین را بخوبی و بنحو رضایتبخش برطرف نمی كند.در سالهای اخیر مراكز تخصصی اطلاع رسانی كشاورزی بسیاری در كشورهای در حال توسعه ایجاد شده است. در اینجا منظور، هم دپارتمانهای اطلاعاتی مراكز بین المللی است كه توسط گروه مشاوران تحقیقات بین المللی كشاورزی [۳](CGIAR) تامین مالی می شوند، و هم مراكز تحقیقاتی یا آموزشی كه توسط حكومتهای ملی یا منطقه ای تاسیس می یابند. این مراكز اطلاع رسانی هر یك فعالیت خود را در جهت محصول معینی (یا گروه كوچكی از محصولات) و یا در جهت اولویتهای خاص كشاورزی كشورشان و یا كشورهای منطقه متمركز می كنند. طبیعتا"، این ویژه كاریها در تحقیقات یا فعالیتهای دیگر كاركنان كشاورزی این مراكز نیز منعكس می شود. در نتیجه، این مراكز مطلوب بوجود می آیند تا بعنوان واسطه های دسترسی به نظامهای بین المللی و گزینش، پردازش و تنظیم مجدد مواد برای اشاعه بین استفاده كنندگان خود عمل كنند. این فرآیند تنها شامل خدمات معمول اشاعه اطلاعات گزیده (SDI) و خدمات تحقیقاتی گذشته نگر نخواهد بود؛ بلكه همچنین وظایف تهیه منظم مجموعه های تخصصی چكیده نامه ها و نمایه نامه ها ـ مانند آنچه كه بوسیله مركز اطلاع رسانی كاساوا در مركز بین المللی كشاورزی گرمسیری [۴](CIAT) كلمبیا و بانك اطلاعاتی كشاورزی آسیا [۵](AIBA) در فیلیپین انجام می گیرد ـ را نیز در بر می گیرد. تهیه خبر نامه ها، آگاهی نامه ها، تنظیم ترجمه ها و توزیع روزآمد بررسیها در مورد موضوعهای معین برای مروجان، نیز می تواند وظایف مفید و بسیار مناسب این مراكز تخصصی باشد.بدیهی است كه مراكز مزبور برای انجام موثر این نقش واسطه گرانه، نیاز به هماهنگی و زیربنای ارتباطاتی مناسب دارند. ایجاد شبكه های اطلاع رسانی ملی، منطقه ای و بین المللی برای موفقیت آنها در عمل ضروری است. برای ایجاد چنین فضایی لازم است كه روح همكاری ثمر بخشی بین كشورهای در حال توسعه و كشورهای صنعتی بوجود آید. مع هذا، همواره باید بخاطر داشت كه توسعه نظام باید متناسب با نیازهای استفاده كنندگان و شرایط حاكم بر كشوری باشد كه می خواهد از آن نظام استفاده كند. در برخی از كشورهای در حال توسعه نظامهای كامپیوتری موفقی ایجاد شده است؛ اما از كامپیوتر نباید صرفاً بخاطر خود كامپیوتر استفاده كرد. بیشتر طرحهای بزرگ در مورد شبكه های همبسته، و حتی گاهی طرحهای پیاده شده، بدون انجام مطالعات اولیه بر اساس علم اطلاع رسانی ـ برای شناخت استفاده كنندگان، نیاز آنها و توانایی نظام در تهیه پاسخهای مناسب ـ صورت گرفته ی است. حال آنكه فی المثل، توسعه نظامهای ساده مبتنی بر تهیه فتوكپی از فهرست مندرجات (مانند خدمات ادبی آفریقای شرقی[۶] و فهرست CIAT در علوم كشاورزی) برای استفاده كنندگان فوق العاده مناسب و موثرتر است از تمركز مساعی حول یك شبكه خودكار نسنجیده و پرخرج كه اگر مآلا" به كار هم بیفتد، امكان ندارد آنچه را كه استفاده كننده ـ آنهم به شكل دلخواه ـ می خواهد، به او بدهد. در هر حال، در بسیاری از كشورهای در حال توسعه كمك های فنی و خدماتی برای حمایت از چنین نظامهای مشكل و پیچیده ای فراهم نیست. بنابراین باید دید كه مراكز تخصصی به چه نوع خدمات بین المللی نیاز دارند. چنین بنظر می رسد كه دریافت چكیده ها و نمایه های چاپی، و همچنین بستگی به امكانات موجود، تهیه نوارهای مغناطیسی ترجمه شده از بانكهای داده ها مناسبت بیشتری با نیازهای این مراكز داشته باشد. البته این خدمات بستگی به موضوع مورد علاقه مركز، استفاده كنندگان عمده و زبان انتخابی مجموعه آنها دارد. در میان بسیاری از مراكز اطلاع رسانی كشاورزی تنها یكی از آنها با ارائه فهرست جامعی از منابع جهانشمول كشاورزی، به همه گروههای استفاده كننده خدمت می كند و آن نظام اگریس (نظام بین المللی اطلاع رسانی برای علوم و فنون كشاورزی)[۷] سازمان خواروبار كشاورزی است. خدمات سایر نظامها بیشتر هدفهای محدودی دارند. برخی از آنها ممكن است خدمات جهانی اطلاع رسانی كشاورزی كه مواد مهم علمی را در بر می گیرد، ارائه دهند، مانند دفتر كشاورزی كشورهای مشترك المنافع [۸](CAB) و چكیده نامه كشاورزی گرمسیری [۹](ATA) كه منتخبی است از مواد سودمند عملی برای كاركنان توسعه و ترویج كشاورزی در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری. بنابراین خدمات آنها بسیار متفاوت و شامل انواع موادی می گردد كه موضوع فعالیت آنها را تشكیل می‌دهد.

Peter Thorpe. “Agricultural Information Services for third world. Problems, Developments and Prosoects”. International forum Information and Documentation, ۱۹۸۲. Vol, ۷, No. ۱, P ۲۱-۲۴.

[۱] - UNESCO’ S National Information System.

[۲] - Lawani, S. M. An Assessment of the Holdings of tropical Agricultural Periodicals in Nigerian Libraries. Nigerian Libraries, ۱۹۷۵, ۱۰, No,۱, ۱-۷.

[۳] - The Consultative Group on International Agricul-tural Research (CGIAR)

[۴] - The centro Internacional de Agricultura tropical (CIAT).

[۵] - The Agricultural Information Bank for Asia (AIBA).

[۶] - East African Literature Service.

[۷] - International Information System for the Agricul- tural Sciences and technology (AGRIS).

[۸] The Commonwealth Agricultural Bureaux (CAB)

[۹] Abstracts on tropical Agriculture (ATA)

[۱۰] The US National Agricultural Library Database (AGRICOLA)

[۱۱] Biosciences Information Service of Biological Abstracts.

[۱۲] Chemical Abstracts.

[۱۳] Food Science and technology Abstracts (FSTA)

[۱۴] Irrigation and Drainage Abstracts.

[۱۵] Sorghum and Millet Abstracts

[۱۶] The tropical Products Institute in London.

[۱۷] The International Nuclear Information System (INIS)

[۱۸] The Arid Lands Information Center (ALIC)

نوشته: پیتر تورپ

ترجمه: محمدتقی مهدوی

---