موسیقی ترکمن

هنر موسیقی نیز مثل هنر قالی بافی در بین ترکمنها , ریشه در آداب و سنن و عقاید و آمال و آرزوهای تاریخی , فرهنگی و اجتماعی این قوم دارد

هنر موسیقی نیز مثل هنر قالی بافی در بین ترکمنها ، ریشه در آداب و سنن و عقاید و آمال و آرزوهای تاریخی ، فرهنگی و اجتماعی این قوم دارد .

درباره ریشه تاریخی این هنر عقاید مختلفی بیان شده است از جمله این که : « در اواخر قرن ۱۷ میلادی ـ اواخر دوره ساسانی ـ عده ای نوازندگان سمر قندی و بخارا و کاشغر و تورفان ، در ردبار چین استخدام شدند . در بین این افراد ، نوازنده ای ترکمن بود به نام کؤشأ / قؤشأ که بر بط می زد . بر این اساس ملاحظه می شود که موسیقی در بین ترکمنها قدمتی دیرینه دارد .

بخشی : ترکمنها به کسانی که همراه با ساز خود آواز می خوانند و بیان کننده شادی ها ، دردها و آمال و آرزوهای قوم خود هستند بخشی می گویند . محققین درباره ریشه تاریخی " بخشی " نظراتی داده اند از جمله اینکه : بخشی در ایام اویغورها به کسانی اطلاق می شدند که بتوانند خط اویغوری را بخوانند و در زبان چینی از واژه " پاکشی " گرفته شده است و به معنی کسی است که حالت شمن به خود بگیرد . بخشی ها آن زمان که خط و کتابت نبود ، نخستین کسانی بودند که رسالت انتقال حرکت های تاریخی ، فرخنگی و داستانهای مربوط به قوم خود را برعهده داشتند . نخستین این طایفه را " بابا قورقود " پیشگوی افسانه ای دوره های اوغوز می دانند که با " قوپوز / دوتار " خود ، داستان ها و روایات دوره اوغوز را به آیندگان منتقل کرده است . در آن زمان کسانی را که هم می خواندند و هم می نواختند با نام " اوزان " هم می شناختند .

بخشی ها دو گروه بودند :

۱) خلق بخشی سی / بخشی های مردمی یعنی کسانی که هنر خود را در خدمت مردم قرار داده اند .

۲) خان بخشی سی / یعنی بخشی هائی که در خدمت خانها بودند .

بر این اساس سازهای ترکمن نیز که مقام خوانده می شود دو گونه است :

الف : خلق مقامی ب : خان مقامی

حدود ۵۰۰ مقام در موسیقی ترکمن شناخته شده است از آن جمله است :

۱) مقام کوراوغلی : مقام کور اوغلی بر اساس حماسه " کور اوغلی " ساخته شده است که در بین قبایل ترک و ترکمن ، از شهرت خاصی برخوردار است . بر اساس این داستان ، پدر کور اوغلی به دستور خان کور می شود و او با سپر خود ، کور اوغلی که در همه امور ، صادق و صمیمی است در قلعه " چنلی بیل " مسکن می گزیند در حالیکه چهل فدائی به همراه دارد . آنگاه کور اوغلی سوار بر " قیر آت " ، اسب مخصوص خود ، قیام بر ضد خان و ایادی او را رهبری می کند .

۲) قیام گوگ دفه / گوگ تپه : این مقام بیانگر حادثه گوگ تپه و جنایات جنگی روسها در سال ۱۸۸۱ میلادی و قتل عام ترکمنها در این قلعه است .

۳) مقام دأرائی دؤن لی : این مقام اشاره دارد به داستان ازدواج " سلطان نایچی / سلطان نی نواز " که نی نوازی او شور و حالی داشت . حادثه چنین اتفاق افتاد که :

« آتی بای برای آخرین پسرش عروسی مفصلی به راه انداخت و در آن از سلطان نایچی دعوت کرد تا نی بنوازد . شب هنگام که سلطان نایچی شروع به نواختن نی کرد ، پیرمردها / یاشولی ها در داخل اؤی / آلاچیق ، جوان ها در خارج " اؤی " و کودکان و نوجوانان در بالای " اؤی " جای گرفته تا شاهد هنر نمائی هنر مند نی نواز باشند . آنگاه که نی نواز به اوج هنر خود رسید و همگی گوش جان به نوای نی سپرده بودند ، دختری قوی پنجه و یتیم که در سقف " اؤی " جای گرفته بود از " تؤینیق " به دامان نی نواز در غلتید . همگی دچار بهت و حیرتی وصف ناچذیر شدند و نی نواز نوای نی را قطع کرد و در بحبوحه این بهت و حیرت بود که یکی از بزرگان داخل اؤی این حادثه را به فال نیک گرفت و گفت : این دختر هدیه الهی است و نی نواز فقیر و دختر را به عقد هم در آوردند و نی نواز هنرمند به شکرانه این نعمتی که نصیبش شده بود آهنگ شورانگیزی خلق کرد که به نام " دأرائی دؤن لی " شهرت یافت . زیرا که عروس را جامه ای از جنس دأرائی ؟ ابریشمین پوشانیده بودند » .

۴) مقام یاغما بولؤت / نبار ای ابر ! : این مقام ، داستان " ساییل بخشی " است ، که عاشق دختری به نام " اوغل امان " بود اما معشوق به او اعتنائی نداشت . ساییل بخشی این مقام را زمانی ساخت که نم نم باران ، جامه های دلدارش را خیس کرده بود و او چنین سرود و خواند :

بیر بولؤت جیک گلدی یاغماغا / پاره ای ابر بهر باریدن ، در فضا چرخید ، گفتمش :

یاغما بولؤت نازلی یارینگ اوستینه

یاریم اؤیدن چیقدی قویون ثاغماغا / ای ابر ! درنگی کن ، چون که نگارم شیر میدوشد .

بال ام بولثانگ ، دأمما اونینگ اوستینه / اگر چه بارش ات عسل باشد .

از مقامهای مشهور دیگر :

۵) مقام بال صایاد

۶) مقام ثالتیق لار

۷) مقام زهره و طاهر

۸) مقام قونقرباش

۹) مقام اوچرادیم

۱۰) مقام آت چاپان

۱۱) مقام حورلقا و همرا

۱۲) مقام یوسف و احمد

۱۳) مقام شاه صنم و غریب

۱۴) مقام گل و بلبل

● آلات موسیقی ترکمنها

الف ) تامدره : که در زبان فارسی " دوتار " و " تنبوره " خوانده می شود ، آلتی است سنتی در موسیقی ترکمن ، مشتمل بر ۱۳ پرده . مشهورترین این پرده ها عبارتند از :

۱) بأش پرده

۲) نوائی پرده

۳) قیامت پرده

۴) گوکلان پرده

۵) شیروان پرده

ب ) قجاق / کمانچه

ج ) تؤیتیک : که بر دو نوع است :

۱ ) از جنس سنگ به نام " دأش تؤیتیک "

۲) از جنس نی باریک و حداکثر دارای ۲ بند

د ) یدی بوغین / که همان " نی " هفت بند است .

و ) قاووز / زنبورک : که مخصوص دختر بچه هاست .

سولماز پاشی زاده ( دانشگاه تهران )

منبع : نگاهی به فرهنگ مادی و معنوی ترکمنها

تألیف : گنبد دردی اعظمی راد