مرگ اعضای خانواده

وصیت آن است كه انسان سفارش كند بعد از مرگش برای او كارهایی انجام دهند, یا بگوید بعد از مرگش چیزی از مال او مِلك كسی باشد, یا برای اولاد خود و كسانی كه اختیار آنان با اوست, قَیِّم و سرپرست معیّن كند و كسی را كه به او وصیت می كنند وصی می گویند ۱

● احكام وصیت‏

۱) وصیت آن است كه انسان سفارش كند بعد از مرگش برای او كارهایی انجام دهند، یا بگوید بعد از مرگش چیزی از مال او مِلك كسی باشد، یا برای اولاد خود و كسانی كه اختیار آنان با اوست، قَیِّم و سرپرست معیّن كند. و كسی را كه به او وصیت می‏كنند وصی می‏گویند.۱

۲) وقتی انسان نشانه‏های مرگ را در خود دید، باید فوراً امانتهای مردم را به صاحبانش برگرداند و اگر به مردم بدهكار است و موقع دادن آن بدهی رسیده باید بدهد، و اگر خودش نمی‏تواند بدهد یا موقع دادن بدهی او نرسیده، باید وصیت كند و بر وصیت شاهد بگیرد، ولی اگر بدهی او معلوم باشد و اطمینان دارد كه ورثه می‏پردازند، وصیت كردن لازم نیست.۲

۳) كسی كه نشانه‏های مرگ را در خود می‏بیند، اگر خمس و زكات و مَظالم بدهكار است باید فوراً بدهد، و اگر نمی‏تواند چنانچه از خودش مال دارد یا احتمال می‏دهد كسی آنها را ادا نماید، باید وصیت كند؛ و همچنین است اگر حج بر او واجب باشد.۳

۴) كسی كه نشانه‏های مرگ را در خود می‏بیند، اگر نماز و روزه قضا دارد، باید وصیت كند كه از مال خودش برای آنها اجیر بگیرند، بلكه اگر مال نداشته باشد ولی احتمال بدهد كسی بدون آنكه چیزی بگیرد آنها را انجام می‏دهد، باز هم واجب است وصیت نماید، و اگر قضای نماز و روزه او به تفصیلی كه در صفحه ۱۸۶ و ۱۸۷[ رساله توضیح المسائل‏] گفته شده، بر پسر بزرگترش واجب باشد، باید به او اطلاع دهد یا وصیت كند كه برای او به جا آورند.۴

۵) كسی كه نشانه‏های مرگ را در خود می‏بیند، اگر مالی پیش كسی دارد یا در جایی پنهان كرده است كه ورثه نمی‏دانند، چنانچه به واسطه ندانستن، حقشان از بین برود، باید به آنان اطلاع دهد و لازم نیست برای بچه‏های صغیر خود، قیّم و سرپرست معین كند. ولی در صورتی كه بدون قیّم مالشان از بین می‏رود یا خودشان ضایع می‏شوند، باید برای آنان قیّم امینی معیّن نماید.۵

۶) وصی باید مسلمان و بالغ و عاقل و مورد اطمینان باشد.۶

● احكام مُحتَضَر

۱) مسلمانی را كه مُحتَضَر است، یعنی در حال جان دادن می‏باشد، مرد باشد یا زن، بزرگ باشد یا كوچك، باید به پشت بخوابانند به طوری كه كف پاهایش به طرف قبله باشد، و اگر خواباندن او كاملاً به این طور ممكن نیست بنابر احتیاط واجب تا اندازه‏ای كه ممكن است باید به این دستور عمل كنند، و چنانچه خواباندن او به هیچ قسم ممكن نباشد، به قصد احتیاط او را رو به قبله بنشانند، و اگر آن هم نشود، باز به قصد احتیاط او را به پهلوی راست یا به پهلوی چپ، رو به قبله بخوابانند۷

۲) احتیاط واجب آن است كه تا وقتی او را از محل احتضار حركت نداده‏اند رو به قبله باشد، و بعد از حركت دادن این احتیاط واجب نیست.۸

۳) رو به قبله كردن محتضر بر هر مسلمان واجب است و اجازه گرفتن از ولیّ او لازم نیست.۹

● احكام غسل مَسّ میّت‏

۱) اگر كسی بدن انسان مرده‏ای را كه سرد شده و غسلش نداده‏اند مَسّ كند، یعنی جایی از بدن خود را به آن برساند باید غسل مسّ میت نماید، چه در خواب مسّ كند چه در بیداری، با اختیار مسّ كند یا بی‏اختیار، حتی اگر ناخن و استخوان او به ناخن و استخوان میت برسد باید غسل كند، ولی اگر حیوان مرده‏ای را مسّ كند غسل بر او واجب نیست.۱۰

۲) برای مسّ بچه مرده، حتی بچه سقط شده‏ای كه چهار ماه او تمام شده غسل مسّ میت واجب است، بلكه بهتر است برای مسّ بچه سقط شده‏ای كه از چهار ماه كمتر دارد غسل كرد. بنابراین اگر بچه چهار ماهه‏ای مرده به دنیا بیاید، مادر او باید غسل مسّ میت كند، بلكه اگر از چهار ماه كمتر هم داشته باشد، بهتر است مادر او غسل نماید.۱۱

۳) بچه‏ای كه بعد از مردن مادر به دنیا می‏آید، وقتی بالغ شد واجب است غسل مسّ میت كند.۱۲

۴) غسل مسّ میت را باید مثل غسل جنابت انجام دهند، ولی كسی كه غسل مسّ میت كرده، اگر بخواهد نماز بخواند، باید وضو هم بگیرد.۱۳

۵) برای كسی كه بعد از مسّ میت غسل نكرده است، توقف در مسجد و جماع و خواندن سوره‏هایی كه سجده واجب دارد مانعی ندارد، ولی برای نماز و مانند آن باید غسل كند و وضو بگیرد.۱۴

● احكام غسل و كفن و نماز و دفن میّت‏

۱) غسل و كفن و نماز و دفن مسلمان دوازده امامی بر هر مكلّفی واجب است. و اگر بعضی انجام دهند، از دیگران ساقط می‏شود. و چنانچه هیچ كس انجام ندهد، همه معصیت كرده‏اند. و بنابر احتیاط واجب حكم مسلمانی هم كه دوازده امامی نیست همین طور است.۱۵

۲) برای غسل و كفن و نماز و دفن میت باید از ولیّ او اجازه بگیرند.۱۶

۳) بچه سقط شده را اگر چهار ماه یا بیشتر دارد، باید غسل بدهند. و اگر چهار ماه ندارد، باید در پارچه‏ای بپیچند و بدون غسل دفن كنند.۱۷

۴) كسی كه می‏خواهد نماز میت بخواند، لازم نیست با وضو یا غسل یا تیمم باشد و بدن و لباسش پاك باشد. و اگر لباس او غصبی هم باشد، اشكال ندارد؛ اگر چه احتیاط مستحب آن است كه تمام چیزهایی را كه در نمازهای دیگر لازم است رعایت كند.۱۸

۵) اگر میت وصیت كرده باشد كه شخص معیّنی بر او نماز بخواند، احتیاط واجب آن است كه آن شخص از ولیّ میت اجازه بگیرد و بر ولیّ هم، بنابر احتیاط واجب، واجب است كه اجازه بدهد.۱۹

▪ یادسپاری‏

ـ پس از رفتن كسانی كه تشییع جنازه كرده‏اند مستحب است ولیّ میت یا كسی كه از طرف ولیّ اجازه دارد، دعاهایی را كه دستور داده شده به میت تلقین كند.۲۰

ـ بعد از دفن مستحب است صاحبان عزا را سرسلامتی دهند، ولی اگر مدتی گذشته است كه به واسطه سرسلامتی دادن، مصیبت یادشان می‏آید، ترك آن بهتر است و نیز مستحب است تا سه روز برای اهل خانه میت غذا بفرستند و غذا خوردن نزد آنان و در منزلشان مكروه است.۲۱

ـ مستحب است انسان در مرگ خویشان، مخصوصاً در مرگ فرزند صبر كند و هر وقت میت را یاد می‏كند اًِّنّا لِلّهِ وَ اًِّنّا اِلَیهِ راجِعُونَ بگوید، و برای میت قرآن بخواند و سر قبرپدر و مادر از خداوند حاجت بخواهد و قبر را محكم بسازد كه زود خراب نشود.۲۲

● احكام سوگواری‏

۱) گریه بر شخص مرده جایز است، بلكه گاهی در هنگام شدت اندوه مستحب می‏شود، ولی نباید چیزی بگوید كه خشم پروردگار را در پی داشته باشد. همچنین مرثیه خوانی برای میت با نظم (شعر) و نثر (غیر شعر) جایز است به شرط آنكه چیزهای باطلی مانند دروغ و سایر كارهای حرام در بر نداشته باشد، بلكه بنابر احتیاط واجب باید مشتمل بر «واویلا و وای وای كردن» نیز نباشد و همچنین بنابر احتیاط واجب به صورت خود زدن، خراش وارد كردن، چیدن و كندن مو، و فریاد زدن بیش از حد اعتدال جایز نیست ... .۲۳

۲) جایز نیست انسان در مرگ كسی صورت و بدن را بخراشد و به خود لطمه بزند.۲۴

۳) پاره كردن یقه در مرگ غیر پدر و برادر جایز نیست.۲۵

۴) اگر مرد در مرگ زن یا فرزند یقه یا لباس خود را پاره كند، یا اگر زن در عزای میت صورت خود را بخراشد به طوری كه خون بیاید یا موی خود را بكَند، باید یك بنده آزاد كند یا ده فقیر را طعام دهد و یا آنها را بپوشاند. و اگر نتواند، باید سه روز روزه بگیرد؛ بلكه اگر خون هم نیاید؛ بنابر احتیاط واجب به این دستور عمل نماید.۲۶

۵) احتیاط واجب آن است كه در گریه بر میت صدا را خیلی بلند نكنند.۲۷

● احكام مرگ و مفقود شدن شوهر

۱) زنی كه شوهرش مرده اگر آبستن نباشد، باید تا چهار ماه و ده روز عده نگه دارد، یعنی از شوهركردن خودداری نماید اگر چه یائسه یا صیغه باشد یا شوهرش با او نزدیكی نكرده باشد. و اگر آبستن باشد، باید تا موقع زاییدن عده نگه دارد، ولی اگر پیش از گذشتن چهار ماه و ده روز بچه‏اش به دنیا آید، باید تا چهار ماه و ده روز از مرگ شوهرش صبر كند و این عده را عده وفات می‏گویند.۲۸

۲) ابتدای عده وفات از موقعی است كه زن از مرگ شوهر مطّلع شود.۲۹

۳) زنی كه در عده وفات می‏باشد، حرام است لباس اَلوان‏۳۰ بپوشد و سرمه بكشد. و همچنین كارهای دیگری كه زینت حساب شود بر او حرام می‏باشد.۳۱

۴) زنی كه شوهر او مرده و هنوز عده‏اش تمام نشده، حرام است خود را خوشبو كند.۳۲

۵) زنی كه شوهرش گم شده، اگر بخواهد به دیگری شوهر كند باید نزد مجتهد عادل برود و به دستور او عمل نماید.۳۳

● استفتا

▪ ازدواج زن پس از مرگ یا شهادت همسر

اگر زن جوانی بعد از فوت یا شهادت همسرش ازدواج نكند، آیا مرتكب گناه شده است؟

باسمه تعالی؛ گناه نیست، ولی بهتر است ازدواج نماید.۳۴

● احكام قضای نماز و روزه پدر

۱) اگر پدر نماز و روزه خود را به جا نیاورده باشد، چنانچه از روی نافرمانی ترك نكرده و می‏توانسته قضا كند، بر پسر بزرگتر واجب است كه بعد از مرگش به جا آورد یا برای او اجیر بگیرد. بلكه اگر از روی نافرمانی هم ترك كرده باشد، واجب است به همین طور عمل كند. و نیز روزه‏ای را كه در سفر نگرفته اگر چه نمی‏توانسته قضا كند، واجب است كه پسر بزرگتر قضا نماید یا برای او اجیر بگیرد.۳۵

۲) بعد از مرگ پدر، پسر بزرگتر باید قضای نماز و روزه او را به تفصیلی كه‏[ در مسأله پیش ]گفته شد به جا آورد، ولی قضای روزه مادر بر پسر واجب نیست.۳۶

۳) اگر پسر بزرگتر شك دارد كه پدر نماز و روزه قضا داشته یا نه؟ چیزی بر او واجب نیست.۳۷

۴) اگر پسر بزرگتر بداند كه پدرش نماز قضا داشته و شك كند كه به جا آورده یا نه، بنابر احتیاط واجب باید قضا نماید.

۵) اگر میت وصیت كرده باشد كه برای نماز و روزه او اجیر بگیرند، بعد از آنكه اجیر، نماز و روزه او را به طور صحیح به جا آورد، بر پسر بزرگتر چیزی واجب نیست.

پاورقی :

۱) توضیح المسائل، م ۲۷۰۱.

۲) توضیح المسائل، م ۲۷۰۲.

۳) توضیح المسائل، م ۲۷۰۳.

۴) توضیح المسائل، م ۲۷۰۴.

۵) توضیح المسائل، م ۵۳۳.

۶) توضیح المسائل، م ۵۳۴.

۷) توضیح المسائل، م ۵۳۵.

۸) توضیح المسائل، م ۵۲۱.

۹) توضیح المسائل، م ۵۲۴.

۱۰) توضیح المسائل، م ۵۲۵.

۱۱) توضیح المسائل، م ۵۳۰.

۱۲) توضیح المسائل، م ۵۳۲.

۱۳) توضیح المسائل، م ۵۴۲.

۱۴) توضیح المسائل، م ۵۴۶.

۱۵) توضیح المسائل، م ۵۵۸.

۱۶) توضیح المسائل، م ۵۹۶.

۱۷) توضیح المسائل، م ۶۰۵.

۱۸) توضیح المسائل، م ۶۳۱.

۱۹) توضیح المسائل، م ۶۳۲.

۲۰) توضیح المسائل، م ۶۳۳.

۲۱) تحریر الوسیلْ، ج ۱، ص ۹۳، م ۲.

۲۲) توضیح المسائل، م ۶۳۴.

۲۳) توضیح المسائل، م ۶۳۵.

۲۴) توضیح المسائل، م ۶۳۶.

۲۵) توضیح المسائل، م ۶۳۷.

۲۶) توضیح المسائل، م ۲۵۱۷.

۲۷) توضیح المسائل، م ۲۵۲۰.

۲۸) رنگارنگ.

۲۹) توضیح المسائل، م ۲۵۱۸.

۳۰) توضیح المسائل، م ۵۸۹.

۳۱) توضیح المسائل، م ۲۵۴۰.

۳۲) استفتا.

۳۳) توضیح المسائل، م ۱۳۹۰.

۳۴) توضیح المسائل، م ۱۷۱۲.

۳۵) توضیح المسائل، م ۱۳۹۱.

۳۶) توضیح المسائل، م ۱۳۹۲.

۳۷) توضیح المسائل، م ۱۳۹۴.