امتحان پس دادن در بهشت

بحثی درباره شعرهای اجرایی «هدویگ گورسکی»

● تصویر اول:

«هدویگ گورسكی» در ۱۹۷۸ میلادی به عنوان یک هنرمند آوانگارد ادبی، فرآیند هنر مفهومی را پشت سر خود داشت اما ادامه کار نمایشنامه منظوم «احمق، مامان» با وجود مشكلاتی که پیش آمده بود، غیرممكن به نظر می‌رسید. پولی در كار نبود و او مجبور شده بود از متن ساختگی و بازیگران خیابانی استفاده كند.

الکلی‌هایی که یا در بازی سنگین بودند یا سنگینی آنها به خاطر ترس از زندگی در حاشیه اجتماع بود. بازیگران تمام بهار و تابستان را در خانه‌ای متروكه در خیابان «پاول» نزدیك «اسپلمنزبار» در یك همبرگرفروشی محلی سپری كردند؛ جایی كه «لوسیندا ویلیامز» و دیگر ستارگان نمایش«جاده خاكی» اجرا داشتند.

● تصویر دوم:

«جوی كول» برای هنری شدن شخصیت محبوب، فرشته انتقام و سرانجام عزیزترین دوست درگذشته هدویگ گورسكی با بازی خود در شعر اجرایی «نور قرمز» به آنها جسمیت می‌بخشید. صحنه‌‌های لایعقل و از خود بی‌خود شدن كول، به عنوان مدرك در مقاله روزنامه‌ای منتشر شد که با رك‌گویی و دلسوزی می‌پرسید، چطور چنین اسطوره‌ای پدید آمده، قابل لمس و باورپذیر شده و از مرگ رهایی یافته است.

عكسی که «لورن پایپرنو» برنده جایزه عكاسی گرفته بود به همراه مقاله‌ها و متن‌های دیگر، كامل كننده یك اثر هنری اجرایی هستند كه حتی بدنام‌های بیزار از زندگی را كه به قانون دیگران كاری ندارند و خواهان تك‌روی هستند و با پایان دوره رمانتیك «آستین» همه رفتنی‌اند، گمراه كرده است.

در مجموع این نقش‌ها چشم‌اندازی اتمسفریک از حومه شهر نمایان می‌کنند كه از خود ‌بی‌خود شده و تعادلش را از دست داده است. به همین خاطر برخی باور دارند که هنرمند و خیال‌باف با زمان به سوی خودشكوفایی می‌روند.

این دو تصویر برای شناخت یک ژانر هنری کافی نیست اما می‌تواند برای خواننده ایرانی تصوری از فضا و موضوع شعرهای اجرایی «هدویگ گورسکی» ارائه کند.

شاعر زن، هنرمند آوانگارد، نقاش، نمایشنامه‌نویس، قصه‌نویس و آمریکایی لهستانی‌تباری که روشنفکری ضدجنگ هم هست؛ چه در شعر، چه در رفتارهای اجتماعی. فضای خالی بین این دو تصویر را باید با تصویرهای دیگری یا دست‌کم امکان ساختن آنها پر کرد.

شعر اجرایی هم هنر است هم شغل؛ هر چند این موضوع بیشتر در ایالات متحده آمریكا و برخی از كشورهای اروپایی صدق می‌کند. پیش آمده که در گفت‌ وگو با مطبوعات و رسانه‌ها، شاعر شعر اجرایی خودش را این طور معرفی ‌كند: من شاعر شعر اجرایی هستم. شعر اجرایی برای من بهترین شغل در دنیاست.

حتی چیزی فراتر از شغل است، بسیار فراتر. شعر اجرایی زندگی من است. آنچه شعر اجرایی را برای من لذت‌بخش و دوست‌داشتنی می‌کند این است كه امروز روی صحنه اجرای شعری خواهم بود كه زندگی‌ام را توصیف می‌كند. به شنونده‌های شعرم نگاه می‌كنم، به دریایی از چهره‌هایی كه آنها را نمی‌شناسم اما به آنها نزدیکم و حس می‌كنم فردا ممكن است هر كدام‌شان همین‌جا در شلوغی، روی صحنه با من حرف بزنند.

فردا ممكن است شما شعر و زندگی خود را با همه ما قسمت كنید. ما همه در فردیت خود و در دنیایی با فرهنگ‌های متفاوت زندگی می‌کنیم. دنیای آدم‌ها سرشار از تفاوت‌ها و اختلاف‌هاست ولی هنوز هم می‌توان در شعری اجرایی با دیگران همراه شد و حقایق هیجان‌برانگیز، بذله‌گویی‌ها و لحظه‌های متغیر زندگی را تقسیم كرد.

با این همه، شعر اجرایی صرفا روایت موضوعی شاعرانه نیست، اگر بود به شعرخوانی‌های معمول در شب‌های شعر یا روخوانی از روی کتاب و کاغذ اکتفا می‌شد. شعر اجرایی تماما درباره صدای یگانه شاعر یا اجراكننده شعر است.

هنگامی كه با استعداد شاعر یا اجراکننده روبه‌رو می‌شویم، تهدیدی احساس نمی‌كنیم، احساس رضایت و خرسندی می‌كنیم و دلمان می‌خواهد حمایت‌اش كنیم، هر طور که می‌توانیم چرا که بیشتر آدم‌ها اینجا حال بهتری دارند. مهم این است که هر فردی برای حمایت از شعر اجرایی راه‌های ارتباطی خودش را پیدا كند.

راه‌هایی مثل بازدید از سایت‌های اینترنتی شاعران اجرایی و گفت‌وگو با آنها. گفت‌وگو ارزش تفاوت‌ها را آشکار می‌کند چرا که شاعران شعر اجرایی از روش‌های مختلفی استفاده می‌کنند و اجراهای كاملا متفاوتی را به نمایش می‌گذارند. به قول گورسکی: اینجا همیشه چیزی برای خوشحالی تو هست.

خب شعر اجرایی را چطور تعریف کنیم؟ شعری که دارد نقش «تئاتر» را بازی می‌کند و روی صحنه خودش را به مخاطبان عرضه می‌کند؟ چنین تعریفی بیش از حد تئاترمدار به نظر می‌رسد و همه ویژگی‌های شعر اجرایی را هم بازگو نمی‌کند.

می‌توان گفت شعر اجرایی، شعری است كه مخصوص اجرا در حضور مخاطبان نوشته شده‌. این تعریف هم کلی‌گویی است اما با دقت در عبارت «مخصوص اجرا در حضور مخاطبان» درمی‌یابیم که هر شعر اجرایی صرفا در اجرای زنده و در حضور مخاطبان شکل می‌گیرد؛ حتی لازم نیست از قبل نوشته شده باشد، بداهه‌پردازی روی صحنه و در برابر مخاطبان هم می‌تواند یکی از روش‌های اجرا باشد.

گاهی در نقد و نوشته‌ای از شعر اجرایی با اصطلاح «كلام گفته شده» یا «ادبیات زنده» نام می‌برند که اشاره‌ای توصیفی است و یادآور دوره‌ای‌ که « هدویگ ایرنه گورسكی» اصطلاح «شعر اجرایی» یا «Performance poetry» را ابداع نکرده بود.

خود شما هم مثل شاعران شعر اجرایی برای جذب و جلب نظر شنوندگان وظیفه‌ای دارید. بیشتر وقت‌ها این وظیفه را با سرگرم كردن و زدن ضربه‌ای آهسته‌ به شانه مخاطبی که کنار شما ایستاده انجام می‌دهید بنابراین هر فردی از روش‌ها و حالت‌های متفاوتی برای این كار استفاده می‌کند.

مساله جالب توجه در شعر اجرایی، انعطاف‌پذیری آن است كه به کار گرفتن دیگر فرم‌های هنری را در ساختار خود ممکن می‌کند. برای مثال می‌توان از فرم‌های موسیقی، كمدی و نمایشنامه در شعری اجرایی سود برد.

شعر اجرایی به تعبیر بعضی از شاعران و بسیاری از شنوندگانش شگفت‌انگیز‌ترین شكل هنر است چرا كه لزوما نیازمند پول نیست، چون در عصر قدرت بی‌چون و چرای پول، به ابزارهای آموزشی، تجهیزات و حمایت‌های تكنیكی کاملا متکی نیست.

با این حال یك شعر اجرایی موفق می‌تواند زندگی مردم را تغییر دهد، چشم‌انداز جدیدی پیش روی آنها باز کند و افق‌های تازه‌ای را نشان دهد. پس پول مساله اصلی شعر اجرایی نیست، آنچه ضروری است، اجراكننده، متن شعر و حضور شنوندگان است؛ ساختاری که می‌توان آن را فشرده‌تر از این هم فرض کرد اما به یکی از این سه جزء نمی‌شود تقلیل‌اش داد.

شاعر و اجراکننده ممکن است یک نفر باشند و متن شعر هم از پیش نوشته شده نباشد و روی صحنه بداهه‌پردازی شود. در این صورت شاعر دارد همزمان سه نقش را بازی می‌کند، ولی در مقابل ممکن است شاعر نقش کارگردان را بازی کند و خودش روی صحنه نرود اما متن و موسیقی و اجرا کننده و هر عنصر اجرایی دیگر را چنان با هم یگانه کند که جدایی آنها از هم تصورناپذیر باشد.

برای آدم‌هایی که هنوز دلبسته کاغذ‌ هستند، شعر اجرایی غریبه‌ای است که قابل اعتماد نیست. شاید استفاده از كاغذ موجب پدید آمدن امكانات قطعی می‌شود: اقتصاد بیان، ماندگاری، پیچیدگی معناها، فضاهای چاپی و این احساس كه شعر به صورت دیداری مثل شعر شفاهی قابل ارتباط است.

برای شنونده حاضری كه نمی‌تواند متن شعری را برای درك جزئیاتش، دوباره بشنود، این مفاهیم معناهای دیگری پیدا می‌کنند.

شعر اجرایی ممكن است برای دستیابی به معناها و طنین صدا، به تاكیدهای زبان‌شناختی و تمهیدات موزون نیاز بیشتری داشته باشد اما همین شعر وقتی نوشته شود، پوسته‌ای با لفاضی‌های تزئینی و بیان شیوا به نظر می‌رسد و با خواندنش احساس حشو پدید می‌آید چرا که شکل تاکیدی كلمات در اجرای زنده در بیشتر موارد روی صفحه زائد و دارای اطناب است.

بیشتر شعرهایی كه در صفحه نوشته می‌شوند برای خواندن و بازخواندن نوشته شده‌اند و گاهی مثل شعرهای دیداری، شعرهای کانکریت و شعرهای زبان‌مدار، به تعبیری شكل غلیظی از زبان را نشان می‌دهند، گاهی هم مثل شعرهای روایی و شعرهای ایماژیستی، زبان بیشتر نقشی واسطه‌ای دارد و شكل رقیقی از زبان در صفحه ذخیره ‌می‌شود. آمار ترجمه شعرهای روایی و شعرهای ایماژیستی به زبان‌های مختلف، این گفته را تایید می‌کند.

اما نوشتن روی صفحه دقیقا نوشتن برای صفحه نیست. این تصور که همه شعرها یك شكل شفاهی دارند، اشتباه محض است.

شعر اجرایی برای حركت عصب آوایی انسان و قدرت تخیل او در نظر گرفته شده و نباید با متنی که برای اجرای صحنه‌ای صرفا روی صفحه نوشته شده، یکی دانسته شود. حس اجرا شدن از آنچه شعر می‌خواهد برای شنونده‌ای به صدا درآورد یا درون سر خواننده‌ای منعكس كند به تقویت ویژگی‌های مشخص و پایدار تركیب ادبی نیاز دارد.

شعر شكلی هیجانی است، جایی كه زبان می‌كوشد به صورتی بیان احساس کند یا ارتباط حسی پدید آورد اما این امر بیش از آنكه خودبیانگری باشد در حكم فهمیدن و فهماندن این نکته است كه چگونه باید نوشت و چگونه پاسخی، ممکن است از طرف خوانندگان و شنودگان دریافت کرد.

همان چیزی که «هدویگ ایرنه گورسکی» نشان داده که در شعرهای اجرایی خود از آن آگاهی کامل دارد. گورسکی بعد از فارغ‌التحصیلی و دریافت مدرك نقاشی از دانشگاه هنر و تزئین «نوواسكاتیا» در كانادا، مسیر خلاقیت هنری خود را با سه عنوان مختلف اما همسو شروع کرد: برنده جایزه شعر اجرایی در سال‌های ۱۹۸۰ میلادی، نویسنده/ وكالیست فعال گروه اجرایی «شرق بهشت» و تولیدكننده پروژه ادبیات شنیداری برای شبكه‌های رادیویی بین‌المللی.

او با بنیاد نهادن و نامیدن زیرزمین «ولتر» در شهر «آستین»، آغازی برای اجراهای تجربی و رویدادهایی ادبی‌ بود كه اغلب بر صحنه‌های بزرگتری جا‌به‌جا می‌شدند. یک بار دیگر نام «ولتر» به مثابه نماد آزادیخواهی در هنر به کار گرفته شده بود. فیلسوفی که حاضر بود جان خود را بدهد تا مخالفش حرف بزند، بعد از ۷۰ سال دوباره نامش با آفرینش ژانر هنری جدیدی، گره خورده بود.

جنبش «دادا» در ابتدای قرن بیستم میلادی هم با نام ولتر، عصیان همه‌جانبه خود را آغاز کرد ولی مدت‌هاست که خشم‌های دادائیستی در هنر جای خود را به ساختن بازی‌هایی با قراردادهای تازه و لذت بردن از آنها داده است.

اثری از گورسکی با نام «عشق عقلانی» یک شعر اجرایی سوررئالیستی بود که به طور زنده در یك ساعت پخش برنامه رادیویی به میزبانی «لاری مونروئه» برای پروژه آنتولوژی شعر شنیداری آستین ضبط شد و«پرفكشن پروداكشنز» در مجموعه‌ای با عنوان «صمیمیت» آن را توزیع کرد. این اثر اولین قسمت از سه‌گانه جمع‌كنندگان امضا بود.

«شبح و كولی لهستانی» که نام اثری از گورسکی و گروهش بود حالا به صورت یك سی‌دی شنیداری با تخیلات دیده‌شدنی، شامل تمام قطعات اجرا شده گروه شرق بهشت منتشر شده و در دسترس همه هست. گروه شرق بهشت که به عنوان بهترین گروه شعر و موسیقی مطرح شد دارای موسیقیدان‌هایی مثل «هوراشیو رودریگز» در باس، «بوكا مایكل» در پركاشن و درامز و «دژالما گارنیه» تنظیم كننده و رهبر گروه در گیتار بود.

وقتی هدویگ گورسکی و گروهش اجرا را آغاز كردند، او مشغول توضیح و تشریح كارش برای نشریات بود و برای آنکه مخاطبانش از طرح مسائل جدید، گیج و سردرگم نشوند به طور منظم آنها را منتشر می‌کرد. گورسکی اصطلاح «شعر اجرایی» را در روزنامه «آستین كرونیكل» در اواسط سال‌های۱۹۸۰ میلادی به نام خود ثبت کرد. این کار باعث تمایز بین آواهای شاعرانه‌ و اجرایی او و «هنر اجرایی» شد، ژانری كه خود او هم گاهی اثری در آن پدید می‌آورد.

محمد آزرم

---