سخنی درباره شب قدر

در بیان اهمیت و فضیلت شب قدر همین قدر کافی است که خداوند خطاب به رسولش می فرماید “و ما ادراک ما لیله القدر” ۵ تو چه می دانی که شب قدر چیست بعد از آن بلافاصله به عظمت و بزرگی آن اشاره کرده و می فرماید “لیله القدر خیر من الف شهر” ۶ شب قدر بهتر از هزار ماه است

● معنی قدر

“قدر” در لغت به معنای اندازه و اندازه‌گیری است. (۱) همان طور که در قرآن کریم آمده: “قد جعل الله لکل شی قدرا” (۲) خداوند برای هر چیزی اندازه‌ای تعیین کرده است. و اما قدر در اصطلاح عبارتست از “ویژگی هستی و وجود هر چیز و چگونگی آفرینش آن؛ (۳) به عبارت دیگر، اندازه و محدوده وجودی هر چیز “قدر” نام دارد.” (۴) از مجموع آیات و روایات این گونه به دست می‌آید که شب قدر، به این جهت “قدر” نامیده شده است که چون جمع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌شود.

● “عظمت و اهمیت شب قدر”

در بیان اهمیت و فضیلت شب قدر همین قدر کافی است که خداوند خطاب به رسولش می‌فرماید: “و ما ادراک ما لیله القدر” (۵)؛ تو چه می‌دانی که شب قدر چیست؟ بعد از آن بلافاصله به عظمت و بزرگی آن اشاره کرده و می‌فرماید: “لیله القدر خیر من الف شهر”؛ (۶) شب قدر بهتر از هزار ماه است.

این تعبیر نشانه عظمت، منزلت و اهمیت شب قدر است که حتی رسول اکرم (ص) با آن علم وسیع و گسترده‌اش، قبل از نزول این آیات به آن واقف و عالم نبود. (۷) می‌دانیم که هزار ماه حدود ۸۳ سال است، به راستی این چه شب با برکتی است که به اندازه یک عمر طولانی ارزش و اهمیت دارد و قرآن این کتاب آسمانی در این نازل شده است و همه مقدرات انسان در آن به ثبت می‌رسد. از اخبار و روایات استفاده می‌شود که شب قدر یکی از مواهب و نعمت‌های الهی بر این امت است به طوری که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: “خداوند به امت من شب قدر را بخشید و احدی از امت‌های پیشین از این نعمت و موهبت برخوردار نبودند.” (۸) شخصی خدمت امام باقر (ع) عرض کرد: مراد از این که شب قدر بهتر از هزار ماه است چیست؟حضرت فرمودند: “و العمل الصالح فیها من الصلاه و الزکات و انواع الخیر خیر من الف شهر لیس فیها لیله القدر؛ کار شایسته مانند نماز، زکات و انواع خوبی‌ها در آن شب برتر از هر کار شایسته‌ای است که در مدت هزار ماه که شب قدر در آن نیست انجام شود.” (۹) از روایات این گونه استفاده می‌شود که روزهای قدر هم، مثل شب قدر دارای فضیلت و عظمت است. امام صادق (ع) فرمودند: “شب قدر در هر سال است و روز آن (از نظر فضیلت) مثل شب آن است.” (۱۰)

● اعمال شب قدر

برای ورود به شب قدر از اهل بیت (ع)‌آداب و تکالیفی نقل گردیده، که با رعایت و اجرا کردن آن برنامه‌ها، می‌توان از معنویات و فیوضات آن بهتر است استفاده کرد که عبارتند از:

۱) غسل

برای ورود به شب‌های قدر، غسل کردن شب‌های ۱۹ و ۲۱ و ۲۳ تاکید شده است که زمان انجام دادن آن در همان اول شب سفارش شده است و هدف از آن تطهیر جسمانی برای آمادگی روحی و پاک شدن از تمامی زشتی‌ها و پلیدی‌های روحی است. امام صادق (ع) فرمودند: “هر کس برای شب‌های هفدهم، نوزدهم، بیست و یکم و بیست سوم ماه مبارک رمضان، که امید شب قدر بودن آنها می‌رود، غسل انجام دهد، از گناهان پاک می‌گردد و مانند روزی می‌شود که از مادر متولد گردیده باشد.” (۱۱)

۲) احیاء (شب زنده‌داری)

از جمله تکالیف و برنامه‌های شب قدر، احیاء و شب زنده‌داری، عبادت و نیایش با معبود است که این سیره و روش معصومین (ع) می‌باشد. امام حسن عسگری (ع) در پاسخ‌ نامه صالح بن ابی حماد نوشت: “اگر توانستی در تمام شب‌های هفدهم، نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم غسل کرده و شب را با بیداری و عبادت سپری کن و اگر در همه این شبها موفق نشدی، سعی کن احیاء و شب زنده‌داری شب بیست وسوم را از دست ندهی.” (۱۲)

آری! ما نباید در لحظه‌های شبی که سرنوشت انسان مشخص و معین می‌شود در خواب غفلت فرو رفته از همه چیزها بی‌خبر و غافل شویم و مستحب است که انسان آن شب را احیاء نگه دارد. پیامبر اکرم (ص) در شب بیست و سوم به صورت افراد آب می‌پاشید تا آنها را خواب فرا نگیرد. (۱۳)

۳) قرآن بر سر گرفتن

از امام صادق (ع) نقل شده که فرمودند: “تاخذ المصحف فی ثلاث لیال من شهر رمضان فتنشره و تضعه بین یدیک” (۱۴)قرآن را در سه شب از ماه رمضان بردار و بگشا و جلوی روی خود قرار می‌دهی و در ادامه فرمودند، چنین بگویید: “اللهم انی‌اسئلک لکتابک المنزل، و ما فیه و فیه اسمک الاکبر، و اسمائک الحسنی، و ما یخاف و یرجی ان تجعلنی من عتقائک من الفار.” (۱۵)‌بار خدایا از تو می‌خواهم به حق این کتابی که نازل کردی و به حق آنچه در اوست و به حق اسم اعظمت و به اسمای حسنایت و به حق آنچه که بیم و امیدداری مرا از آزاد شده‌های آتش خود قرار بده.

۴) تلاوت قرآن کریم، هر مقدار از آیات و سوره‌های قرآن کریم را که ممکن است با تفکر و تدبر خوانده شود، لکن بهتر است تلاوت سوره‌هایی مانند روم، عنکبوت، یس، دخان، که سفارش زیاد شده‌اند. همچنین سفارش توبه و استعفار، خواندن دعاهای وارده، خواندن نمازهایی که در خصوص شب قدر وارد شده است.

● شب قدر در چه شبی است؟

با بیان این مطالب به اهمیت و عظمت شب قدر پی بردیم. و اما این که شب قدر در طول سال یک شب و آن شب هم در ماه رمضان است شک و تردیدی وجود ندارد. چون از سویی خداوند می‌فرماید: “شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن” (۱۶) ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است. و از سویی دیگر می‌فرمایند: “انا انزلناه فی لیله القدر” (۱۷) ما آن قرآن را در شب قدر نازل کردیم. اما در روایات، در مورد تعیین یکی از شب‌های ماه رمضان به عنوان شب قدر مطالبی بیان شده که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم: حسان بن علی گفت: از امام صادق (ع) درباره شب قدر سوال کردم، فرمود: شب قدر را در بین شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم، طلب کن. (۱۸) زراره می‌گوید: از امام باقر (ع) درباره شب قدر سوال کردم فرمود: ‌شب بیست و یکم و یا شب بیست و سوم است. گفتم: مگر آن، یک شب نیست؟ فرمود: ‌بلی، گفتم: پس آن شب را مشخص کنید؟ فرمود: چه می‌شود تو را اگر عمل خیر را در دو شب انجام دهی؟ (۱۹) بنابراین بسیاری معتقدند که مخفی بودن شب قدر در میان شب‌های ماه مبارک رمضان به خاطر این می‌باشد که مردم به همه آن شب‌ها اهمیت قائل شوند.

همانطور که این مطلب بطور کامل در کلام نورانی امام علی (ع) بیان شده است. هنگامی که از آن حضرت سوال شد که چرا شب قدر معین نشده است؟ فرمودند: “به یقین می‌‌گویم که خداوند آن شب را به خاطر توجه بیشتر به شما، مخفی نگه داشته است، زیرا اگر آن شب را برای شما آشکار و تعیین می‌کرد، فقط به دنبال اعمال و فضایل آن شب می‌رفتید و شب‌های دیگر را فراموش می‌کردید.” (۲۰) از امام صادق (ع) وجه جمعی برای قدر بودن شب نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم نقل شده که آن حضرت فرمودند: ‌”التقدیر فی لیله تسع عشره، و الابرام فی لیله احدی و عشرین، و الامضاء فی لیله ثلاث و عشرین” (۲۱) سرنوشت‌ها در شب نوزدهم است و محکم ساختن، در شب بیست و یکم و امضاء در شب بیست و سوم است.

حجت الا‌سلا‌م و المسلمین براتعلی چگینی

پی‌نوشتها:

۱- قاموس قرآن، ج ۵، ص ۲۴۶ و۲۴۷ .

۲- طلاق،۳ .

۳- المیزان، ج ۱۲، ص ۱۵۰،۱۵۱ .

۴- همان.

۵- قدر،۲ .

۶- همان، ۳.

۷- تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص۱۸۳ .

۸- در المنثور، ج ۶، ص۳۷۱ .

۹- الکافی، ج ۵، ص۱۵۸ .

۱۰- وسائل الشیعه، ج ۷، ص۲۶۲ .

۱۱- وسائل الشیعه، ج ۷، ص۲۶۱ .

۱۲- همان.

۱۳- بحار، ج ۹۷، ص ۱۰، ح:۱۲.

۱۴- بحار، ج۹۷، ص ۴، ح:۵ .

۱۵- همان.

۱۶- بقره ۱۸۵

۱۷- قدر،۱.

۱۸- وسائل الشیعه، ج ؛۷ ص۲۶۳ .

۱۹- امالی شیخ صدوق، ج۲، ص۳۰۱ .

۲۰- بحار الانوار، ج ۹۴، ص۵ .

۲۱- الکافی، ج ۴، ص ۱۵۹، ح: ۹.