شناسایی چالشهای به كارگیری فناوری اطلاعات در ایران

استفاده از تجارت الكترونیك به لحاظ مزایای آن روز به روز گسترش می یابد, اما كشورهای درحال توسعه را با مشكلات مختلفی مواجه می سازد تجارت الكترونیك, تغییراتی بنیادین در معاملات تجاری, قوانین و مقررات بازار, محیط رقابتی بازار و پدید آورده است

توجه فزاینده سازمانها و دولتها به تجارت الكترونیك، ناشی از اهمیت و میزان تاثیر قابل انتظاری است كه هم بر محیط عمومی همه سازمانها (به طورعام) و هم بر فعالیتهای مختلف سازمانها (به طور خاص) می گذارد. در كشورهای پیشرفته و تازه صنعتی شده جهان، استفاده از تجارت الكترونیك به لحاظ مزایای آن روز به روز گسترش می یابد، اما كشورهای درحال توسعه را با مشكلات مختلفی مواجه می سازد. تجارت الكترونیك، تغییراتی بنیادین در معاملات تجاری، قوانین و مقررات بازار، محیط رقابتی بازار و... پدید آورده است. این مقاله (۱) ضمن پیشنهاد مدلی برای طبقه‌بندی حوزه‌های تاثیرپذیر از فناوری اطلاعات در سازمانهای تجاری، كه در ادبیات تجارت الكترونیك شناسایی شده‌اند، نكات قابل توجه و مهم تصمیم گیری در به كارگیری فناوری اطلاعات در سازمانهای تجاری را در ایران بیان می كند. در این مقاله محققان باتوجه به نتایج به دست آمده در تحقیق تلاش می كنند توجه تصمیم گیران را به اهمیت سرمایه گذاری منسجم و یكپارچه در فناوری اطلاعات جلب كند.

رشد سریع فناوری اطلاعات و گسترش حوزه های اثرگذاری آن در تمام شئونات زندگی انسان، فضای ابهام آمیزی را پیش روی متفكران علوم انسانی قرار داده است. سرعت تحولات به گونه ای بوده است كه متفكران غربی نیز متحیرانه به آن می نگرند و سعی در ارزیابی و دیدبانی حدود اثرگذاری آن دارند. تاثیرات این فناوری در حوزه تجارت و اقتصاد، شكوفایی و رونق غیرقابل وصفی به تعاملات شركتها و معاملات مالی جهانی بخشیده است. فناوری اطلاعات، روش كاركرد افراد، سازمانها و دولتها را دگرگون كرده و امور اقتصادی و اجتماعی را تغییر داده است. در بعد اقتصادی «اهمیت دستیابی سریع به اطلاعات صحیح» كلید پیروزی در عرصه رقابت جهانی محسوب می شود. فناوری اطلاعات به عنوان ابزاری برای ایجاد ارزش درفعالیتهای تجاری نقشهای مهمی به عهده گرفته است.

با بهره برداری از تجارت الكترونیك، هزینه تهیه، پردازش و به كارگیری اطلاعات كاهش می یابد. مرز جغرافیایی و زمانی بین بازارها از بین می رود و تجارت بین المللی به صورت یك عرصه به هم پیوسته و بدون مرز درمی آید.

● اهمیت و هدف موضوع موردپژوهش

نیاز ملی ما طبق برنامه چهارم توسعه، دستیابی به جامعه مبتنی بر اقتصاد و دانایی محور و اطلاعات محور است. باتوجه به حجم كلان سرمایه گذاری درفناوری اطلاعات در كشور، توجه به سرمایه گذاری آگاهانه و ارزیابی استراتژیك آنها امری لازم و ضروری است.

این مقاله با هدف ارائه چارچوبی برای شناسایی آثار، آسیبها و چالشهای به كارگیری تجارت الكترونیك در سازمانهای تجاری به عنوان مبنایی برای مطالعه برنامه ریزان و رهنمودی برای درك بهتر این آثار، به بررسی نكات قابل تأمل درمورد تجارت الكترونیك در ایران بهره گیری از نظرات برنامه ریزان و كارشناسان تجارت الكترونیك (از طریق روش اكتشافی با ابزار مصاحبه) می پردازد.

● جایگاه موضوع

امروزه فناوری و تحولات آن به یكی از مهمترین عناصر محیط استراتژیك سازمان تبدیل شده است. برخی اعتقاد دارند تحولات و تكامل فناوری بیشتر از خود آن، آثار و پیامدهای چشمگیر در سیستم های اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی دارند. این مهم به ایجاد و توسعه دانش علمی در حوزه مدیریت فناوری و مدیریت تكنولوژیك شده است. همان طور كه هدف در مدیریت فناوری، مدیریت به كارگیری و نهادینه كردن فناوری به عنوان یك منبع استراتژیك در سازمان و ایجاد ارزشهای استراتژیك توسط آن است، در مدیریت تكنولوژیك كه مفهومی وسیع تر از مدیریت فناوری است، هدف درك و كنترل آثار به كارگیری فناوری در تمام وظایف مدیریت است (CHANARON ET AL, ۲۰۰۲). باتوجه به سطوح مختلف مدیریت در سازمانهای مختلف، نیاز به بررسی نقش، آثار و پیامدهای فناوری درتمامی تصمیم گیریهای مدیریت درسطوح مختلف و در سازمانهای مختلف (تجاری، آموزشی، دولتی، سیاسی و...) امری واضح و مشهود است.

این مهم باعث ظهور و توسعه مجموعه ای از تحقیقات و مطالعات در حوزه مدیریت فناوری شده است كه به ارزیابی آثار و پیامدهای ناشی از به كارگیری فناوری در سازمان و جامعه می پردازد. بنابه تعریف، ارزیابی فناوری تلاشی سیستماتیك برای پیش بینی كلیه نتایج حاصل از به كارگیری یك فناوری خاص است (براون، ۱۳۷۹).

پورتر و همكارانش آثار عمومی موردبررسی در ارزیابی فناوری را به موارد زیر تقسیم كرده اند: آثار تكنولوژیك (علمی)، اقتصادی، سازمانی (نهادی)، اجتماعی (رفتاری)، فرهنگی (ارزشی)، سیاسی (قانونی)، بین المللی، محیطی و بهداشت عمومی (PORTER ET AL.۱۹۹۱). البته باید خاطرنشان كرد كه نوع و ماهیت هدف از ارزیابی، باعث پراهمیت تر شدن برخی آثار و كم اهمیت تر شدن برخی دیگر می شود.

باتوجه به موارد فوق، این مقاله به معرفی چارچوبی برای شناسایی نوع آثار و پیامدهای ناشی از به كارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در حوزه تجارت می پردازد.

● مروری بر ادبیات موضوع

رویكردهای طبقه بندی آثار به كارگیری فناوری اطلاعات در سازمانهای تجاری: در بررسی ادبیات موضوع محققان مختلف رویكردهای متفاوتی را در بررسی آثار تجارت الكترونیك درنظر داشته اند، ازجمله:

! برخی در سطح كلان به بررسی آثار در كشورهای جهان یا منطقه خاصی پرداخته اند، مانند كشورهای اتحادیه اروپا و سازمان همكاری و توسعه اقتصادی (OECE). این تحقیقات آثار تحقق یافته به كارگیری تجارت الكترونیك را موردبررسی قرار داده اند.

! برخی در سطح خرد آثار فناوری اطلاعات را باتوجه به فعالیتهای موسسه موردتحلیل قرار داده اند، مانند زنجیره ارزش، مدیریت منابع انسانی و... .

! برخی در سطح صنعت یا بخشی خاص از صنعت آثار تجارت الكترونیك را بررسی كرده اند، مانند شركتهای كوچك یا متوسط یا خرده فروشیها.

محققان باتوجه به ادبیات تجارت الكترونیك، به طبقه بندی حوزه های اصلی تاثیرپذیر از فناوری اطلاعات در سازمانهای تجاری پرداخته كه این دسته بندی در شكل شماره یك پیشنهاد شده است. این آثار به چهار بخش كلی قابل تقسیم است. (شكل ۱)

برخی از آثار به رابطه دولت و شركتهـــا برمی گردد. این بخش اهمیت نقش دولت در برابر مسایل قانونی و حقوقی تجارت الكترونیك، مالیات و گمرك و به طوركلی ایجاد فضای سالم كسب و كار را موردتوجه قرار می دهد. تحقیقات SINGH, (۲۰۰۰), COBB, (۱۹۹۶), POHGOLA(۲۰۰۲) در این بخش طبقه بندی می شوند.

برخی از آثار شرایط كل افراد جامعه (در سطح كلان) را تحت تاثیر قرار می دهد. این بخش در ادبیات تجارت الكترونیك مزایا و معایب كلان فناوری اطلاعات را بر جامعه برمی شمارد، ازجمله افزایش بهره وری حركت به سوی اقتصاد دیجیتالی، افزایش استاندارد زندگی، افزایش آگاهی مردم و بالارفتن قدرت انتخاب و كمك به برقراری عدالت اجتماعی، كاهش آلودگی و ترافیك و بهبود خدمات عمومی، اهمیت حریم خصوصی، تحولات فرهنگی و... مانند پژوهشهای CLAYTON, WALDRON(۲۰۰۲), OECD (۲۰۰۴) KOUTSOUTOS (۲۰۰۲).

بخش اعظم مطالعات به شناسایی آثار تجارت الكترونیك بر سازمانها پرداخته است. در این حوزه محققان این آثار را به دو دسته تقسیم كرده اند:

۱ – حوزه هایی كه در محیط عمومی سازمانها و فضای كسب و كار برای همه فعالان تجاری تاثیرپذیرند و شرایط را برای همه سازمانها تا حدودی تغییر می دهند. درواقع محیط كسب و كار تغییر كرده و بدون توجه به اینكه سازمانها درچه مرحله ای از پذیرش تجارت الكترونیك هستند این تغییرات شكل می گیرد. به عنوان مثال تغییر در ساختار صنعت، ساختار بازار، ساختار هزینه شركتها، سایر سازمانهایی كه به نوعی شركتها در فعالیتهای تجاری خود با آنها درگیر هستند(مانند بانك و بیمه)، شیوه جدید پرداخت، حق مالكیت معنوی، قوانین بین الملل، امنیت مالی و اطلاعاتی، رقابت، جهانی شدن و... كه شرایط محیط كسب و كار را تغییر داده است. ازجمله تحقیقات در این بخش می تــــوان از PALUMBO &HERBIG (۱۹۹۸), CHIRCU & KAUFFMAN (۲۰۰۱), ALLEN & FJERMESTAD, (۲۰۰۱)۱ نام برد.

۲ – حوزه هایی كه در دامنه فعالیتها و عملكرد شركتها تاثیرپذیرند و به محیط داخلی شركتها مرتبط می شود. مانند استراتژی، ساختار هزینه ها در شركت و فعالیتهای سازمان كه در قالب زنجیره ارزش قابل بیان است، به این دلیل كه زنجیره ارزش مجموعه فعالیتهایی را كه شركت ازطریق آن محصول یا خدمت خود را تولید و به مشتریان تحویل می دهد دربرمی گیرد و تمام فعالیتهای شركت ازجمله طراحی محصول، تولید، توزیع، تهیه مواداولیه، بازاریابی، فروش، خدمت رسانی، مدیریت منابع انسانی، مدیریت و... در آن پوشش داده می شود. محققانی كه از این بعد به بررسی آثار تجارت الكترونیك پرداخته اند عبارتند از ROSENBAUM (۲۰۰۱),PORTER, MILLAR(۱۹۸۵) GUNASEKARAN (۲۰۰۲), RAVARINI, ETAL, (۲۰۰۲).

باتوجه به اهمیت و نقش مشتریان در سودآوری و پایداری شركت، اهمیت اعتماد و وفاداری و توجه به حقوق مصرف كنندگان، مدیریت روابط مشتریان (CRM) و آمیخته بازاریابی به طور مفصل مورد توجه محققان قرار گرفته است. این حوزه ها توسط نگارندگان در بخش بازاریابی طبقه بندی شده اند.

● روش تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش روش اكتشافی است. از آنجا كه درحال حاضر به طور مشخص آثار واقعی و تجربه‌شده ای از تجارت الكترونیك در كشور كه قابل توصیف باشد، وجود ندارد لازم است با هدف اكتشاف نكات موردتأمل و مهم در به كارگیری تجارت الكترونیك موردشناسایی قرار گیرند.

هدف از تحقیقات اكتشافی، تعیین، شناخت و تعریف پدیده ای است كه تاكنون شناخته نشده یا اطلاعات كلی از آن دردست است و یا در گذشته، تحقیق درمورد آن انجام نشده است. (ظهوری، ۱۳۷۸). در این نوع تحقیق، پژوهشگر به كشف و شناسایی پدیده های اصلی و مهمی می پردازد كه چندان قابل درك نیست.

داده ها در این پژوهش ازطریق مصاحبه گردآوری شده است. سه شرط ذیل برای انتخاب شوندگان، موردتوجه قرار گرفته است به این دلیل كه پاسخگویان باید دید جامع و كلانی نسبت به كارگیری تجارت الكترونیك داشته باشند.

۱ – ویژگیها، شرایط و موقعیت تجاری و بازرگانی ایران را بشناسند؛

۲ – از وضعیت تجارت الكترونیك درایران و پیاده سازی آن، اطلاع داشته باشند؛

۳ – در حوزه تجارت الكترونیك، سیاستگذاری و برنامه ریزی آن نقش و یا مسئولیت داشته باشند.

محققان تلاش كرده با رعایت شرایط ذیل پایانی و روایی ابزار سنجش را موردتوجه قرار دهد: ۱ – تعریف كردن اصطلاحات، ۲ – توجیه پاسخ دهندگان، ۳ – تجانس و همگونی پاسخگویان و ۴ – برقراری شرایط و زمینه های اجرای پرسشگری.

منابع و ماخذ

۱ – براون، ارنست. زمینه تكنولوژی، ارزیابی تكنولوژی برای استفاده مدیران – ترجمه محمد زنجانی، سازمان مدیریت صنعتی – ۱۳۷۹.

۲ – ظهوری، قاسم، كاربرد روشهای تحقیق علوم اجتماعی در مدیریت، موسسه انتشارایی میر، ۱۳۷۸.

۳ – ALLEN, E.FJERMESTAD, J, E-COMMERCE MARKETING STRATEGIES, LOGESTICS INFORMATION MANAGEMENT, ۲۰۰۱, VOL ۱۴, N ۱۱۲, PP ۱۴-۲۳.

۴ – CHANARON, J-J., JOLLY, D. AND SODERQUIST, K. "TECHNOLOGICAL MANAGEMENT: A TENTATIVE RESEARCH AGENDA", INT. J. TECHNOLOGY MANAGEMENT, VOL.۲۳,NO.۶, (۲۰۰۲) PP.۶۱۸-۶۲۹.

۵ – CHIRCU, M.ALINA, KAUFFMAN J. ROBERT, IMPACT OF ELECTRONIC COMMERCE ON OPTIMAL MARKET STRUCTURE, WORKSHOP ON DIGITIZATION OF COMMERCE: E-INTERMEDIATION, INTERNATIONAL INSTITUTE OF INFONOMICS, NETHERLANDS, NOVEMBER ۲۳-۲۴, ۲۰۰۱.

پی نوشت

۱ – این مقاله براساس پروژه ای به سفارش شورای عالی اطلاع رسانی (تكفا) در موسسه روشنگران اندیشه توسط نگارندگان تهیه شده است.

مریم نصیری یار: دانشجوی دكترای مدیریت بازاریابی دانشگاه تهران

مهدی فهیمی: مدیرعامل موسسه روشنگران اندیشه

---