بازخوانی «تروریسم»

شاید عجیب به نظر رسد اگر بگوییم تلقی متکثر از «مفهوم تروریسم» به سبب تکثر عمده ترین بازیگران نظام بین الملل است

شاید عجیب به نظر رسد اگر بگوییم تلقی متکثر از «مفهوم تروریسم» به سبب تکثر عمده ترین بازیگران نظام بین الملل است. اما به واقع چنین است. وقتی به کالبد شکافی این مفهوم می پردازیم، می بینیم که از یک سو اساساً ادبیات سیاسی جهان بر پایه این فرض است که دولت ها مهمترین بازیگران و در عین حال غیر قابل انکارترین ها هستند و از سوی دیگر این مفهوم در ادبیات سیاسی بسیاری از کشورها همواره به عنوان موضوعی امنیتی است. موضوعی که به شدت هم قابلیت امنیتی سازی (Securitization) در دو بعد داخلی و خارجی برای هر کشوری را داراست. بر این اساس می توان این مفهوم «تروریسم» را مفهومی موسع قلمداد کرد که به منظور مطالعه آن نمی توان آن را به مفاهیم و واحد هایی مضیغِ صرف تبدیل کرد.

اما سناریوی ۱۱ سپتامبر، تاثیر زیادی برای تبدیل شدن موضوع مبارزه با تروریسم به ایده ای در چهارچوب سیاست خارجی ایالات متحده به عنوان یک ابرقدرت داشته است. بدین لحاظ مسئله سیاست خارجی آمریکا و متهم کردن ایران به حمایت از تروریسم، پیوند خوردن پدیده تروریسم با امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران و ... سبب شد تا در این سطور قرائتی جدیداز تبارشناسی تروریسم ارائه دهم.

● تعریف تروریسم

مجموعه ای متکثر از تعاریف ارائه شده پیرامون تروریسم در دانشنامه ها و فرهنگ ها وجود دارد که هر یک یخشهایی از این مفهوم را تعریف کرده اند. اما به طور کلی دارای چنین ویژگی هایی هستند: خشونت، قربانی، هدف، انگیزه، قانونمندی، قبول مسئولیت، عامل اقدام کننده.

● انواع تروریسم

منابع پیرامون موضوع تروریسم در مجموع انواع ذیل را برشمرده اند: تروریسم ملی گرا، تروریسم سیاسی، نارکو تروریسم، تروریسم مذهبی، تروریسم تحت حمایت حکومت ها، تروریسم دولتی، سایبر تروریسم، تروریسم آزاد.

و هر یک از اینها ابعادی دارند که می توان به تروریسم هسته ای، بیو تروریسم، تروریسم کشاورزی، تروریسم شیمیایی، تروریسم جنایی و تروریسم انتحای اشاره کرد.

● مصادیق تروریسم

در مجموع تروریسم دارای مصادیق مختلفی است که صاحبنظران این پدیده، سه مصداق عمده پیرامون آن ارائه داده اند که مشتمل است بر:

۱) هواپیما ربایی

۲) آدم ربایی

۳) بمب گذاری

۴) ترور

● ریشه های تروریسم

چنانچه متذکر شدم، تروریسم پدیده ای پیچیده و متنوع است و نمی توان علل و ریشه های آن را در یک حوزه به خصوص مورد توجه قرار داد. لذا دستیابی به ریشه های تروریسم مستلزم توجه به حوزه های روانی، سیاسی، اقتصادی، مذهبی و فرهنگی است.

مطالعات انجام شده بر روی سازمان های تروریستی و همچنین جوامعی که در آن تروریسم رشد نموده و افرادی که به گروه های تروریستی پیوسته اند، نشان دهنده وجود دلایل و عوامل مختلف در ظهور تروریسم و اقدامات تروریستی است.

مطالعات جرالد پست (Jerrold M. Post) در خصوص ریشه های روانی تروریسم است. مارتا کرنشاو (Martha Crenshaw) در خصوص ریشه های سیاسی آن است. تد رابرت گر (Ted Robert Gorr) درباره ریشه های اقتصادی و مارک یورگنس مه یر (Mark Jurgensmeye) درباره ریشه های مذهبی و دینی آن بیشتر اندیشیده اند.

● رویکردهای مواجهه و مقابله با تروریسم

در این خصوص چگونگی مواجهه با تروریسم سه رویکرد مشخص قابل شناسایی و مطالعه هستند:

۱) رویکرد اقدام برای جلوگیری از تروریسم که از قدیمی ترین رویکردهای موجود است که مبنا و اساس شکل گیری کنوانسیون های ۱۳ گانه و قطعنامه های سازمان ملل تا اوائل دهه ۹۰ میلادی است.

۲) رویکرد حقوق بشر و تروریسم که بیشتر در مقطع زمانی ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۰ و در کمیته سوم و کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل ظهور نمود.

۳) رویکرد اقدام برای نابودی تروریسم که از سال ۲۰۰۱ ظهور نموده و هنوز نیز رویکرد مسلط می باشد.

در گفتمان مسلط، آنچه اهمیت پیدا کرده است، مبارزه با تروریسم تا سر حد نابودی آن است. اما با وجود اهمیت موضوع، فهم تروریسم دچار معضلی اساسی است تا جایی که این امر بیشتر به یک موضوع سیاسی و منفعت محور تبدیل گردیده و تحقیقاً تا زمانی که اجماع نظر قابل اتکایی از معنای تروریسم، ملاک ها و مصادیق آن در سطح جهانی ایجاد نشود، مبارزه با تروریسم، بیشتر خودخواهانه خواهد بود و نتیجه ای جز گسترش تروریسم و خشونت را به صورت یک سندرم کنش و واکنش در بر نخواهد داشت.

رضا رضایی