فرهنگ اجتماعی مصرف

حرکت به سمت «مصرف‎گرایی مدرن» با توسعه و گسترش صنایع و تولید در روزهای آغازین قرن بیستم، در قالب راه‎اندازی فروشگاه‎های زنجیره‎ای بزرگ و ایجاد نمایشگاه‎های جذاب و خیره‎کننده‎ای …

حرکت به سمت «مصرف‎گرایی مدرن» با توسعه و گسترش صنایع و تولید در روزهای آغازین قرن بیستم، در قالب راه‎اندازی فروشگاه‎های زنجیره‎ای بزرگ و ایجاد نمایشگاه‎های جذاب و خیره‎کننده‎ای شکل گرفت که در سال‎های بعد، با شتاب فراوان، روند استحاله از «جامعه تولیدی» به «جامعه مصرفی» را ممکن و پدیدار کرد.

در سال ۱۹۰۷ نویسنده آمریکایی، «سایون ان. پاتن»، در کتاب «مبانی جدید تمدن»، فرهنگ مصرف‎گرایی را کلید می‎زند و می‎نویسد: «جامعه، از این پس نباید به مهار آرزوها و خواسته‎های شهروندان بپردازد و آنان را چون گذشته به صرفه‎جویی و قناعت فرا بخواند بلکه برعکس، باید آنان را تشویق و تحریک به مصرف بیشتر کند و از آنها بخواهد که برای مصرف بیشتر خود، کار بیشتری انجام دهند؛ «مصرف بیشتر با تلاش بیشتر» این امر، جامعه را به سوی فراوانی و رفاه می‎برد.»

این رویکرد مصرفی در غرب که در پی تولید انبوه، اجتناب ناپذیر می نمود، بعدها و در سال‎های اخیر به «جنون مصرف» تبدیل شد و منجر به جای‎گزینی ارزش‎ها از اخلاقیات و تعالی انسانی به بازار، عرضه و تقاضا گردید.

اما جامعه مصرفی غرب اندک اندک جای پای خود را در سایر کشورها نیز باز کرد و مظاهر فریبنده آن با استفاده از ابزارهای پیشرفته رسانه‎ای و تأثیر بر جوامع اطلاعاتی، تبلیغ شد و به نفوذ در فرهنگ‎ها و تمدن‎ها همت گمارد؛ به گونه‎ای که امروزه تقریبا در همه نقاط جهان آثار و رگه‎های مصرف‎گرایی غربی مشاهده می شود.

گسترش الگوی مصرف غربی در کشور ما با وجود معارف والا و فرهنگ قدرتمند اسلامی، با چالش‎ها و مقاومت‎های فراوانی روبه‎رو بوده و هست؛ اما متاسفانه زرق و برق‎های چشم‎نواز و دل‎فریب تولیدات مصرفی، باعث شد تا آسیب‎های آن فرهنگ، بخش‎های بزرگی از اقتصاد، بازرگانی و صنعت ما را نیز طی سال‎های گذشته مورد تهدید قرار دهد.

در فرهنگ فاخر اسلامی، اعتدال در مصرف، صرفه‎جویی و پرهیز از اسراف، در جهت ایجاد تعادل و عدالت اقتصادی به صراحت و مکرر مورد تاکید قرار گرفته است.

خداوند متعال در آیه ۳۱ سوره اعراف می‎فرماید: «ای فرزندان آدم زیورهای خود را در هر نمازی برگیرید و بخورید و بیاشامید و زیاده‏روی مکنید که او اسراف‎کاران را دوست نمی‏دارد» و در آیه ۲۶ و ۲۷ سوره اسراء به رعایت حقوق مستمندان امر شده است و اسراف‎کاران را برادران شیطان معرفی کرده ‎است: «و حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه‏ مانده را [دستگیری کن] و ول‎خرجی و اسراف مکن. چرا که اسراف‎کاران برادران شیطان‎اند و شیطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است».

توجه و تأکید مقام معظم رهبری در نام‎گذاری سال ۸۸ به عنوان سال«اصلاح الگوی مصرف» در واقع بازگرداندن جامعه اسلامی به اصول حقه الهی و پیش‎گیری از انحراف بزرگی است که گسترش لجام‎گسیخته آن ممکن است نابودی عدالت اجتماعی و ارزش‎های انسانی را در بر داشته باشد.

رهبر انقلاب اسلامی در پیام نوروزی تأکید کردند: «اسلام عزیز و همه عقلای عالم، بر این نکته تأکید می‎کنند که «مصرف» باید مدبرانه و عاقلانه مدیریت شود. همه ما به‎خصوص مسئولان قوای سه‎گانه، شخصیت‎های اجتماعی و آحاد مردم باید در سال جدید در مسیر تحقق این شعار مهم، حیاتی و اساسی یعنی «اصلاح الگوی مصرف در همه زمینه ها» برنامه‎ریزی و حرکت کنیم تا با استفاده صحیح و مدبرانه از منابع کشور، مصداق برجسته‎ای از تبدیل احوال ملت به نیکوترین حال‎ها، ظهور و بروز یابد.»

اولین قدم در اصلاح الگوی مصرف، باید به اصلاح فرهنگ مصرف و تغییر ذائقه مصرفی جامعه معطوف گردد. اقدامی که در وهله نخست به رسانه ملی و در مراحل بعدی به سایر رسانه‎های گروهی، محافل علمی، دانشگاهی و شورای عالی انقلاب فرهنگی مربوط می‎شود. آنان باید خط قرمز مصرف را برای مردم مشخص و الگوهای مصرف بهینه را معرفی کنند.

از این نکته نیز نباید غافل ماند که تغییر رفتار و فرهنگ، با بازی‎های نمایشی، دستورالعمل‎نویسی و ایجاد سازمان و ستاد محقق نمی شود. دولت، مردم و دست‎اندرکاران بخش خصوصی اعم از صنعت و تجارت باید با تعریف صحیحی از ضرورت‎ها و بایسته‎های اصلاحی در حوزه مربوطه خود، در این جهاد ملی مشارکت و هر کدام تکلیف خود را به خوبی ایفا نمایند. در هر حال آحاد جامعه باید با فرهنگ‎سازی صحیح به درک ملموس این نکته برسند که «صرفه‏جویی به معنای درست مصرف کردن، بجا مصرف کردن، ضایع نکردن مال، مصرف را کارآمد و ثمربخش کردن است. اسراف در اموال و در اقتصاد این است که انسان مال را مصرف کند، بدون این‎که این مصرف اثر و کارایی داشته باشد. مصرف بیهوده و مصرف هرز، در حقیقت هدر دادن مال است.»