دموکراسی پارلمانی

پارلمانتاریسم در ایران, دریافته اند آرزوی تبلور اراده ملت در چهره مجلس با موانع و چالش های پیدا و پنهانی روبه رو است و اراده های استوار و هوشیار می طلبد تا تجربه نیمه تمام دموکراسی طلبی از رهگذر پارلمان را به منزل مقصود رساند

۱) بیش از یکصدسال تجربه دموکراسی‌خواهی ایرانی‌ها از گذر تشکیل پارلمان، چندی دیگر محک تازه‌ای خواهد خورد. از اولین مجلس قانونگذاری که وظیفه تحدید قدرت مطلقه را داشت تا امروز، ایرانی‌ها انواع گوناگونی از مجلس فرمایشی و دنباله‌رو تا مجالس مقتدر و آزادیخواه را تجربه کرده‌اند، اما ناکامی‌ها و ناملا‌یمات این مسیر صدساله باعث نشده فعالا‌ن سیاسی آرمان ایجاد یک مجلس مقتدر و سرنوشت‌ساز را کنار بگذارند.

رهروان <دموکراسی پارلمانی> در پی تجربه‌های تاریخی و فکری شکل‌گیری و رشد و شکوفایی اندیشه پارلمانتاریسم در ایران، دریافته‌اند آرزوی تبلور اراده ملت در چهره مجلس با موانع و چالش‌های پیدا و پنهانی روبه‌رو است و اراده‌های استوار و هوشیار می‌طلبد تا تجربه نیمه تمام دموکراسی‌طلبی از رهگذر پارلمان را به منزل مقصود رساند. ‌ مجلس مقننه یا دارالشورا پدیده‌ای متعلق به عصر تجدد است و ایرانیان در اوان مشروطیت با این نهاد سیاسی و کارکرد‌های آن آشنا شدند. نخستین زمزمه‌های اندیشه پارلمانتاریسم از سوی فرنگ رفته‌هایی طرح شد که برای تحصیل، سفر و یا ماموریت‌های سیاسی به خارج از ایران رفته، با مشاهده نظام‌های پارلمانی غرب و مقایسه آنها با نظام حاکم در ایران به فکر انتقال اندیشه‌های جدید سیاسی و الگوهای نوین کشور داری افتاده و به توقیف و معرفی این نظام پرداختند. نوشته‌هایی چون سفرنامه‌های میرزا صالح شیرازی، ابوالحسن ایلچی، مصطفی افشار و یا مکاتبات میرزا حسین خان مشیرالدوله با همین هدف نگاشته شده‌اند. تبیین دموکراسی پارلمانی در ایران آنچنان رونق گرفت که طباطبایی مدافع شریعت اسلا‌می، آخوندزاده ضدمذهب، آقاخان سوسیالیست و میرزا ملکم‌خان هزار چهره، همگی به دفاع از دموکراسی و مشروطه پارلمانی پرداختند. اما در این رهگذر نهاد پارلمان خیلی زودتر از موعد و پیش از رشد و بلوغ لا‌زم برای تولد پا به دایره هستی گذارد. این تولد زودهنگام نتیجه‌ای جز ناپایداری و کم دوامی این نهاد در پی نداشت. از همین رو از همان زمان نسبت به ماهیت این نهاد و وجه مشروعیتش جدال‌ها و مناقشات فراوان نظری و عملی فراوانی در خصوص جایگاه و اعتبار مجلس قانونگذاری بروز و ظهور پیدا کرد؛ چرا که هر یک از اقشار و نخبگان جامعه کوشیدند بر مبنای رویکرد سیاسی و فکری خویش به تبیین و تصحیح مبانی پارلمانتاریسم مبادرت ورزند. علمای اسلا‌م سعی در هماهنگ ساختن نظام پارلمانی با مبانی اسلا‌می داشته سوسیالیست‌ها از سوسیال دموکراسی سخن گفتند و روشنفکران از سکولا‌ریزه کردن نظام سیاسی و تشکیل مجلس سنا سخن گفتند. علا‌وه بر آن دخالت‌های مکرر خارجیان مهم‌ترین مانع رشد و شکوفایی پارلمانتاریسم در ایران بود. از همین رو است که بیست‌و‌چهار مجلس قبل از انقلا‌ب ۵۷، پندها و نکته‌های بسیار دارد؛ فهم موانع اصلا‌حات و توسعه در این یکصد و اندی سال بدون تأمل در ظرایف کار مجالس امری قریب محال است. ‌

۲) پس از انقلا‌ب ۵۷، پارلمان با این اندیشه بنیانگذار جمهوری اسلا‌می شکل گرفت که <مجلس، عصاره فضایل ملت است.> اکنون مجلس مرز بیست‌و‌نه سالگی را در عصر انقلا‌ب اسلا‌می پشت سر گذارده است. جوان، جدی و سرزنده است، هرچند که محبوب و مطلوب همه جناح‌ها نیست. به واقع تنها سنت‌ها و نظام‌های دولتی نیست که حاصل تصویب‌ها و طرح‌های مجالس گذشته است بلکه در این تأمل می‌توان زوایایی از نفوذ گرایش‌ها و اندیشه‌ها و نحله‌های مهم جامعه بر این کانون قدرت (مجلس) را دریافت. شاید شنیدنی‌ترین قصه هفت دور تاریخ مجالس پس از انقلا‌ب اسلا‌می، اسباب‌کشی جناح‌های قدرت باشد. خانه ملت در این مدت کانون آمد و رفت گروه‌ها و نحله‌های حکومت بوده است. مجلس اول به دلیل نشان دادن ظرفیت بالا‌ی تکثر گروه‌ها، بسان الگویی بی‌بدیل بر تارک تاریخ پارلمانی ایران می‌درخشد. پس از این، مجالس ایران به مدتی طولا‌نی (چهار دوره) بین دو جناح از روحانیت سنتی دست به دست شده است. چنانکه مجلس دوم آغاز رقابتی بین جناح‌های درون حاکمیت بود، مجلس سوم را چپ‌گرایان به رهبری مجمع روحانیون در دست گرفتند و مجلس چهارم با به‌کارگیری ابزار نظارت استصوابی و حذف چپ‌گرایان در اختیار راست‌گرایان قرار گرفت. اکثریت مجلس پنجم هم در غیاب طیف چپ، در اختیار محافظه‌کاران ماند. اما مجلس ششم به روی دومین نسل از نیروهای انقلا‌ب آغوش گشود و در طریقی متفاوت از نسل اول نمایندگان- که دغدغه نیازها و اولویت‌های حکومت را داشتند- دغدغه اصلا‌ح در ساختار قدرت و توسعه آزادی‌ها و حقوق مردم را وجهه همت خود قرار داد.

‌ ۳) با نگاهی به هفت دوره تجربه پارلمانی، اکنون این پرسش مطرح می‌شود که در مجلس هشتم کدامین روش و نگرش ذهن و رفتار وکلا‌ی آن حاکم خواهد شد و وارثان هشتمین خوان خانه ملت کدامین طریق -تجربه ۲۴ مجلس قبل از انقلا‌ب و هفت مجلس پس از آن- را برخواهند گزید. روزنامه اعتماد ملی با این امید که تورق در تاریخ ۲۹ ساله پارلمان‌های پس از انقلا‌ب بخشی از این ابهام بزرگ را روشن کند، بنا دارد از امروز تا چند ماه دیگر که انتخابات مجلس هشتم برگزار می‌شود در صفحاتی ویژه روزانه به بررسی <عملکرد و منش رفتاری> مجالس در ایران بپردازد. در این صفحات با توجه خاص به اندیشه پارلمانتاریسم یا دموکراسی پارلمانی به عنوان اندیشه‌ای که در تعیین ساختار نظام سیاسی تاثیرگذار است به بررسی زمینه‌های تاریخی- اجتماعی و تبیین مبانی فکری وارداتی یا داخلی آن می‌پردازیم. با نگاهی تحلیلی- تاریخی چگونگی شکل‌گیری نظام مشروطه پارلمانی برگرفته از اندیشه پارلمانتاریسم در قبل از انقلا‌ب و بعد از انقلا‌ب را به بحث گذاشته تا علا‌وه بر آنکه به موضوع آسیب‌شناسی پارلمان در ایران نگاهی تازه شود، به بررسی و نقد و یافتن پاسخ این پرسش اساسی بپردازیم که جایگاه نظام پارلمانی در ساخت سیاسی ایران کجاست؟ و چشم‌انداز آن به کدام سو می‌رود؟ در این میان دست تمامی صاحبنظران سیاسی، دانشگاهی و حزبی و پژوهشگران سیاسی و تاریخی و نمایندگان مجالس و چهره‌های حزبی را به گرمی می‌فشاریم تا در این راه همراه ما باشند.

جواد دلیری