این بیماری ریشه کن نمی شود

گفتگو با دکتر محمود نبوی معاون مرکز مدیریت بیماری های واگیر وزارت بهداشت در آستانه روز ملی مبارزه با سل

در چند ماه اخیر آنفلوآنزای نوع A و همه‌گیری جهانی آن، آن‌قدر افکار عمومی را به خود مشغول کرده که دیگر مجالی برای قلم زدن در مورد سایر مسایل نمانده است. بیماری‌هایی که در نوع خود در سال‌های دور و نزدیک بسیار پراهمیت‌تر از آنفلوآنزا بوده‌اند و پیشگیری و درمان آنها نقش بیشتری در سلامت عمومی جامعه داشته است حالا کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند و همه زیر سایه آنفلوانزای نوع Aگم می‌شوند. روز ۲۳ مهر مصادف با روز ملی مبارزه با سل است. این بیماری که در سال‌های نه‌چندان دور به عنوان یک کابوس‌ مرگبار تلقی می‌شد، با گسترش امکانات بهداشتی‌درمانی و تغییر شیوه‌های زندگی در جوامع مختلف، کم‌کم از دایره اهمیت خارج شده و جای خود را به عوامل بیماری‌زای دیگری سپرده است. روز ملی مبارزه با سل را بهانه مناسبی دیدیم تا در این شماره سلامت کمی از جو آنفلوآنزایی مطبوعات دور شویم و گفتگویی با دکتر محمود نبوی، معاون مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت در مورد بیماری سل انجام دهیم...

▪ آقای دکتر بیماری سل در کل چه نوع بیماری‌‌ای است و چرا مثل گذشته ترسناک به نظر نمی‌آید؟

ـ سل یک بیماری با عامل باکتریایی مایکوباکتریوم‌توبرکلوزیس است. این باکتری اغلب از راه تنفس وارد بدن می‌شود و در سلول‌های ماکروفاژ و به طور عمده در ریه به صورت غیرفعال باقی می‌ماند. یکی از ویژگی‌های مهم این باکتری این است که می‌تواند ۹۰ تا ۱۰۰ سال در بدن فرد به صورت غیرفعال باقی بماند و پس از این مدت به صورت فعال درآید. این بیماری در صورت بروز، اغلب ریه فرد بیمار را درگیر می‌کند و از علایم عمده و کلاسیک آن سرفه‌های مکرر است. اگر چه این بیماری زمانی به دلیل ترس مردم و عدم درمان آن از دغدغه‌های اصلی مجامع بهداشتی بود ولی در این سال‌ها پیشرفت‌هایی که در زمینه‌های مختلف بهداشتی‌، نوسازی،‌ دسترسی روستاها به شهرها و تجهیز مراکز بهداشتی به‌وجود آمده، آن را به شکل کنترل شده درآورده‌ است. نگرش در این سال‌ها به بیماری سل عوض شده است. آثار روانی ترس از سل (توبرکلوفوبی) که از قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ وجود داشت، حالا جای خود را به ترس از بیماری‌های دیگری مثل سرطان (کانسروفوبی) داده است.

▪ آمارهای جهانی و داخلی در مورد این بیماری را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

ـ در مجموع، بیماری سل و میزان ابتلا به آن در سطح دنیا رو به کاهش است. آمارهای جهانی نشان می‌دهد میزان ابتلا در کشورهای صنعتی به ۷ تا ۹ مورد در هر ۱۰۰‌هزار نفر رسیده است. همچنین این آمارها در کشور ما حاکی از این است که تعداد مبتلایان به بیماری سل، از ۹۰ مورد در هر ۱۰۰‌هزار نفر در سال ۱۳۳۰، به ۱۳ تا ۱۴ مورد در همین تعداد در سال‌های اخیر رسیده است. کشور ما هم با توسعه شبکه‌های بهداشتی توانسته است آمار مبتلایان خود را به کشورهای توسعه‌یافته نزدیک کند. از طرف دیگر در برخی کشورها به دلیل اپیدمی HIV، آمار مبتلایان به ۴۰۰ مورد در هر ۱۰۰‌هزار نفر هم می‌رسد. دست‌اندرکاران مجامع بهداشتی امیدوارند که در سال‌های آتی بتوانند این بیماری را حذف کنند.

▪ پس این امکان وجود دارد که سل به کلی ریشه‌کن شود؟

ـ واژه ریشه‌کنی در مورد سل کاربرد ندارد زیرا امکان این کار وجود ندارد. این واژه معمولا در مورد بیماری‌هایی به کار می‌رود که فقط ناقل انسانی داشته باشند و داروی موثری هم برای جلوگیری از بروز آنها وجود داشته باشد. این مشخصات در مورد آبله وجود داشت و توانستیم آن را ریشه‌کن کنیم. بیماری سل علاوه بر ناقل انسانی، ناقل حیوانی نیز دارد و عامل آن در بسیاری از محیط‌های مردابی و باتلاقی یافت می‌شود. علاوه بر آن، دوره نهفتگی طولانی این بیماری نیز مانعی بر سر راه ریشه‌کنی آن است. در واقع سل در این ویژگی با مالاریا قابل مقایسه است. باید سعی کرد تا میزان آن را در جامعه به حداقل رساند.

▪ در حال حاضر چه مشکلاتی برای کنترل سل وجود دارد؟

ـ مشکلات موجود برای کنترل این بیماری تقریبا در همه جای دنیا یکسان است. به غیر از افراد HIV مثبت که شیوع بیماری در بین آنها بالاست، افراد معتاد نیز عامل بازدارنده دیگری در کنترل بیماری هستند. باکتری عامل سل توانایی ایجاد مقاومت در برابر درمان را دارد. این افراد می‌توانند به مقاوم شدن عامل بیماری در برابر دارو کمک کنند. به دلیل اینکه این افراد معمولا نامنضبط و دچار عوارض روانی هستند، دوره درمان را تا پایان پیگیری نمی‌کنند و این به مقاوم شدن عامل بیماری کمک می‌کند. با مقاوم شدن باکتری عامل سل در برابر درمان‌های دارویی متداول، هزینه‌های درمانی افزایش پیدا می‌کنند و اثربخشی آنها نیز کمتر می‌شود.

▪ یعنی بقیه مبتلایان مراحل درمان را تا پایان طی می‌کردند؟

ـ نه؛ رها کردن درمان توسط بیمار و نیمه کاره ماندن مراحل درمانی از مشکلات بزرگ ما در این سال‌ها بوده است. طبق بررسی‌ها در سال‌های گذشته، ۳۲‌ درصد بیماران قبل از تکمیل مراحل درمان آن را رها می‌کردند. البته این نقص با ارایه طرح «درمان تحت مراقبت» تا حدود زیادی حل شده است. در حال حاضر مراکز درمانی تا آخرین مرحله درمان پیگیر وضع بیمار هستند و در صورتی که بیمار به مراکز بهداشتی مراجعه نکند، ماموران مراکز بهداشتی، برای پیگیری به محل سکونت وی مراجعه می‌کنند. با این روش نزدیک به ۸۰ درصد درمان‌ها به صورت کامل انجام می‌شود و مشکلات گذشته برطرف شده است. البته مشکل دیگری که وجود دارد، جمعیت زیاد شهرها است. مثلا در شهری مثل تهران که شبکه بهداشتی آن برای جمعیت ۴ میلیون نفری تعریف شده است، نمی‌توان انتظار داشت جمعیت ۱۰‌ میلیونی حال حاضر آن را هم با همان کیفیت پوشش دهد. در روستاها و شهرهای کوچک این مشکل وجود ندارد چون جمعیت آنها محدودتر و در نتیجه کنترل آن ساده‌تر است. هر چه شهرها وسیع‌تر و جمعیت آنها بیشتر باشد، کنترل و درمان بیماری دشوارتر است. البته مشکل دیگری هم که ما در سال‌های جنگ با آن مواجه شدیم مهاجرت بیماران مبتلا بود. در این سال‌ها بیماران مناطق مختلف بدون اطلاع مراکز بهداشتی از محل سکونت خود مهاجرت می‌کردند و این کار باعث نیمه کاره ماندن مراحل درمان و مقاوم شدن بیماری نسبت به دارو می‌شد.

▪ معمولا چه افرادی بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارند؟

ـ بیماری سل در اکثر موارد در کودکان و کهنسالان دیده می‌شود. دوره نهفتگی بالای این بیماری این امکان را می‌دهد که در موقع لزوم، با ضعیف شدن سیستم ایمنی بروز کند. طبق بررسی‌های انجام شده در دهه‌های گذشته در کشور بیشتر از ۷۰ درصد افراد بالای ۱۸ سال کشور مانتول مثبت هستند، یعنی عامل بیماری سل به صورت نهفته در بدن آنها وجود دارد که ممکن است با کم شدن قدرت ایمنی بدن، به صورت بیماری بروز کند. افراد دیگری که در معرض خطر ابتلا به سل قرار دارند، افراد HIV مثبت هستند. در این افراد، کاهش قدرت سیستم ایمنی بدن فرصت بروز بیماری را به عامل بیماری‌زا می‌دهد، کاهش قدرت مقابله طبیعی بدن باعث تکثیر زیاد باکتری در بدن می‌شود و درمان آن را مشکل می‌کند. آمار هم نشان می‌دهد در کشورهایی که HIV به صورت اپیدمی درآمده است، میزان بروز سل به شدت افزایش داشته است.

▪ ارزیابی شما از پیشگیری از سل و روند درمان آن به چه صورت است؟

ـ نحوه برخورد با این بیماری به دو شکل است. در کشورهایی مثل کشور ما به دلیل آمار بالای ابتلای افراد به نوع غیرفعال بیماری، به طور طبیعی احتمال برخورد فرد سالم با افراد مبتلا زیاد است. بنابراین ترجیح بر این است که از واکسن ب.ث.ژ به عنوان پیشگیری استفاده شود. در مقابل در کشورهای توسعه یافته که فرم نهفته عامل بیماری کمتر از ۲۰ درصد است، واکسیناسیون انجام نمی‌شود زیرا احتمال مواجهه فرد با افراد آلوده بسیار پایین است. در این کشورها در صورت بروز علایم بیماری، اقدام به درمان می‌شود. درمان دارویی سل نیز با توجه به نوع آن از شش ماه تا دو سال و یا حتی بیشتر ادامه دارد. دستاوردهای پزشکی موجب شده‌اند که امروز تا ۹۷ درصد بیماران مبتلا به سل درمان شوند.

پیمان صفردوست