هدف سیاسی با ابزار اقتصادی

اوپک گازی, مزیت است یا تهدید

نزدیک شدن بیشتر به روزهای پایانی عمر منابع نفت موجب شده است تا کشورهای صاحب منابع انرژی گاز را بیش از پیش مورد توجه قرار دهند. با این روند اهمیت گاز به عنوان یک منبع انرژی مناسب، در سال‌های آینده بسیار افزون‌تر خواهد شد و از این رو کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده به دنبال راهبرد‌هایی برای کنترل و مدیریت آن هستند. از همین روی تشکیل کارتلی مرکب از تولیدکنندگان و صادرکنندگان گاز اهمیت بسزایی پیدا کرده است. در این بین با توجه به وجود ۴۰ درصد ذخایر گاز جهان در منطقه خاورمیانه و همچنین با توجه به ذخایر عظیم گاز دو کشور ایران و روسیه که در مجموع ۴۲ درصد ذخایر گازی جهان را در اختیار دارند، به نظر می‌رسد که این کشورها نقش اصلی را در معادلات آینده بازار جهانی انرژی بر عهده خواهند داشت. ایده تشکیل اوپک گازی

ایده تاسیس اوپک گازی از ایجاد «مجمع کشورهای صادر‌کننده گاز» که در سال ۲۰۰۱ در تهران، تشکیل شده بود، ناشی می‌گردد. بر این اساس کشورهای ایران، روسیه، قطر، الجزایر، بولیوی، برونئی، مصر، گینه، اندونزی، لیبی، مالزی، نیجریه، عمان، ترینیداد و توباگو، ترکمنستان، امارات و ونزوئلا که در نشست تهران حاضر بودند، خواستار افزایش نقش و فعالیت این مجمع در حد یک کارتل بزرگ نظیر اوپک شدند.

پس از آن ایده ایجاد سازمانی شبیه به اوپک که تولیدکنندگان گاز طبیعی در جهان را به دور خود جمع کند، در تاریخ ۲۹ ژانویه سال ۲۰۰۷ از سوی «آیت‌الله خامنه‌ای» رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران طی دیداری با «ایگور ایوانف» دبیر شورای امنیت روسیه در تهران مطرح شد و بدین ترتیب اصطلاح «اوپک گاز» با انتشار مقاله‌ای در مجله معتبر «فایننشیال تایمز» در ۱۳ نوامبر ۲۰۰۶، وارد واژگان سیاسی جهان گردید. در این مقاله با ارجاع به گزارشی که توسط کارشناسان ناتو گردآوری شده بود، ادعا شده بود که ایران، روسیه، لیبی، قطر، الجزایر و کشورهای آسیای میانه در صدد ایجاد یک کارتل قیمت‌گذاری گاز با هدف افزایش عواید از طریق متحد ساختن تامین‌کنندگان گاز طبیعی برای اتحادیه اروپا و گاز طبیعی مایع برای بازار جهانی هستند.

ذکر این نکته حائز اهمیت است که اطلاق عنوان «اوپک گازی» به سازمانی که کشورهای صادر‌کننده گاز را در بر می‌گیرد، از آنجا قوت گرفت که در حال حاضر مهم‌ترین کارتل فعال انرژی، اوپک است و طبیعی می‌باشد که فکر ایجاد هر کارتل دیگری در زمینه انرژی با مسائل این سازمان مقایسه و ارزیابی شود. از این رو سازمان کشورهای صادر‌کننده گاز به اوپک گازی یا «اوجک» معروف شده است.

به هر روی ایده تشکیل اوپک گازی در حالی تقویت شد که پیشنهاد ایران از سوی روسیه و سایر تولیدکنندگان گاز طبیعی نیز مورد استقبال قرار گرفت و قرار شد بحث تشکیل اوپک گازی در اجلاس شورای کشورهای تولید‌کننده گاز در دوحه قطر مطرح ‌شود. با این حال طرح فوق که در دستور کار رسمی این اجلاس قرار نداشت، تا حد زیادی در حاشیه ماند و به اجلاس مسکو در ماه ژوئن ۲۰۰۸، موکول شد.

در این بین سفر رئیس‌جمهور الجزایر به روسیه در روزهای پایانی بهمن و اوایل اسفند ۱۳۸۶، یک بار دیگر زمزمه‌های تشکیل «اوپک گازی» را شدت بخشید. این مسئله هنگامی قوت یافت که «عبدالعزیز بوتفلیقه» رئیس‌جمهور الجزایر در دیدار با «ولادیمیر پوتین» همتای روسی خود بر تشکیل سازمان کشورهای صادر‌کننده گاز (اوپک گازی) تاکید کرد و اذعان داشت که کشورهای بزرگ صادر‌کننده گاز باید سیاست‌های کلی و اصولی خود را با یکدیگر هماهنگ کنند.

● دلایل و اهداف تشکیل اوپک گازی

در حال حاضر ذخایر گاز ایران‌، روسیه‌، قطر و الجزایر به نحوی است که این کشورها در مجموع بیش از ۶۰ درصد ذخایر و بیش از ۳۰درصد تولید گاز جهان را به خود اختصاص ‌داده‌اند و از این لحاظ با سهم اوپک از ذخایر جهانی نفت (حدود ۶۸ درصد) قابل مقایسه است. ضمن آنکه اوپک گازی علاوه بر کشورهای فوق می‌تواند شامل اعضای دیگری نیز باشد و کشورهایی نظیر ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان، موریتانی، مالی و برخی از کشورهای آفریقایی را نیز در بر گیرد.

از این رو تشکیل چنین سازمانی می‌تواند کشورهای فعال در این عرصه را با هم هماهنگ کند و از زیان‌های ناشی از ناهماهنگی بین این کشورها که در نهایت به زیان منافع ملی آنها خواهد بود، جلوگیری کند. به همین سبب کشورهای صادرکننده گاز معتقدند که افزایش نیاز به گاز در بازارهای جهانی، لزوم هماهنگی و همکاری میان کشورهای صادرکننده گاز را دو چندان کرده است.

بنابراین روندهای جهانی در خصوص افزایش تقاضا برای مصرف انرژی به همراه پایین بودن قیمت‌های گاز طبیعی در بازار که به واسطه زیان‌های ناشی از ناهماهنگی و عدم‌تعامل بین تولیدکنندگان و صادرکنندگان گاز دنیا ناشی می‌شود، از جمله مهم‌ترین دلایل اصلی تشکیل اوپک گازی محسوب می‌شوند. بر این اساس کشورهای تولیدکننده و صادرکننده گاز با حضور در یک تشکل، بهتر می‌توانند از منافع خود در بازار دفاع کنند.

در نتیجه اهداف اصلی تشکیل سازمان کشورهای صادر‌کننده نفت، شامل افزایش همکاری‌ها بین کشورهای صادرکننده گاز، متناسب کردن قیمت گاز، بررسی شرایط بازار و همکاری برای توسعه حوزه‌های گازی در کشورهای گازخیز است. از سوی دیگر در صورت تشکیل سازمان اوپک گازی، موضع اعضا در برابر آمریکا و در سطح کلی‌تر غرب، تقویت خواهد شد و سازمان قدرتمندی شکل خواهد گرفت که می‌تواند مانع اعمال فشار و پیشبرد سیاست‌های غرب شود.

● موافقان و مخالفان شکل‌گیری اوپک گازی

به طور کلی ایده تشکیل کارتل‌ها توسط تولید کنندگان مطرح و پیگیری می‌شود و هدف از برپایی چنین تشکل‌هایی ایجاد امنیت عرضه، ثبات بازار و ایجاد درآمد پایدار عنوان می‌گردد و در مقابل، مصرف‌کنندگان، ایجاد این نوع تشکل‌ها را به نفع خود نمی‌دانند؛ زیرا باعث افزایش قیمت و کاهش قدرت آنها در قبال فروشندگان می‌شود. به همین سبب از زمان طرح ایده تشکیل اوپک گازی تاکنون، مخالفان و موافقان تشکیل چنین سازمانی به ارائه نظریات مختلف خود پرداخته‌اند. در این بین اگر چه تشکیل اوپک گازی در ظاهر مسئله‌ای ساده است که طی آن کشورهایی نظیر ایران، روسیه، قطر و الجزایر می‌خواهند سطح همکاری‌های خود را افزایش دهند، اما در واقع تشکیل اوپک گازی با موضع‌گیری‌های متعدد و عمدتا مخالفی از سوی دولت‌ها و محافل غربی مواجه شده است. زیرا از منظر کشورهای مصرف‌کننده گاز در غرب، ظهور احتمالی یک کارتل یا نوعی گروه‌بندی گازی در جهان، ثبات بازار انرژی را به‌هم خواهد زد.

از این رو در شرایطی که سازمان بین‌المللی انرژی به همراه اروپا و آمریکا، تشکیل اوپک گازی را با هدف کنترل قیمت و تولید جهانی گاز، یک اشتباه بزرگ ارزیابی می‌کنند، کشورهای صادرکننده گاز معتقدند که تشکیل اوپک گازی به هیچ وجه به ضرر کشورهای مصرف‌کننده گاز نخواهد بود و این سازمان به برقراری ثبات و آرامش در بازار انرژی کمک زیادی خواهد کرد.

همچنین برخی معتقدند حتی اگر سازمان کشورهای صادرکننده گاز تشکیل شود، به دلیل مقاومت شدید و فعالانه آمریکا و اتحادیه اروپا، نفوذ چندانی بر بازار جهانی گاز همانند نفوذ اوپک بر بازار نفت نخواهد داشت. ضمن آنکه تشکیل و حفظ سازمان‌های انحصاری به ویژه زمانی که این سازمان‌ها از اعضای زیادی برخوردار باشند، مشکل خواهد بود. علاوه بر این با توجه به اینکه قراردادهای صدور گاز معمولا به صورت درازمدت منعقد می‌شوند و نمی‌توان بهای آن را به‌طور ناگهانی افزایش داد، موضوع کار اوپک گازی تا حد زیادی تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد.

با این حال سازمان بین‌المللی انرژی، تشکیل سازمان اوپک گازی را خبری بد برای کشور‌های مصرف‌کننده عنوان کرده و در برابر تشکیل اوپک گازی موضع‌گیری کرده است. زیرا غرب مایل نیست تا کشور‌های صادر‌کننده گاز در جهان متحد شوند و رویه واحدی را در قبال کشورهای مصرف‌کننده گاز در پیش گیرند. به همین سبب آمریکا و اروپا، امکان ایجاد «اوپک گازی» با حضور کشورهایی مانند روسیه و ایران را در بلندمدت یک تهدید جدی برای صدور منابع انرژی جهانی می‌پندارند و معتقدند تشکیل این سازمان، تهدیدی برای کشورهای مصرف‌کننده گاز است.

کشورهای اروپایی و آمریکا بر این باورند که ایجاد این سازمان توسط کشورهایی که مخالف آمریکا هستند، سبب می‌شود تا بازار گاز جهان بلوکه شود و قیمت این منبع انرژی در بازارهای غربی افزایش یابد. در واقع حضور ایران به عنوان کشوری که تمایلی به دوستی با آمریکا ندارد و روسیه به عنوان کشوری که خواهان افزایش قدرت خود در جهان است، می‌تواند جریان ضدآمریکایی را تقویت کند و بر قدرت این بلوک گازی بیافزاید. به خصوص با توجه به اینکه روسیه و ایران بیشترین ذخایر ثابت شده گاز جهان را دارا هستند، طبعا نقش محوری‌تری را نسبت به سایر اعضا، برعهده خواهند گرفت و از یک سو در جهت تقویت بازار گاز و از سوی دیگر در راستای ضدیت با غرب، گام بر خواهند داشت. از این رو مخالفان تشکیل اوپک گازی معتقدند ایجاد سازمان کشورهای صادرکننده گاز طبیعی که قویا مورد حمایت روسیه و ایران است، سبب تغییر نقشه ژئوپلیتیکی و استراتژیکی جهان خواهد شد و نقش آمریکا در اقتصاد جهان را کمرنگ خواهد نمود. علاوه بر مسائل فوق، تاسیس اوپک گازی می‌تواند با تهدید افزایش بهای گاز همراه باشد و عواقب شدیدی بر پایه‌های تولیدات صنعتی در آمریکا داشته باشد. زیرا مشتقات گاز طبیعی از کاربرد وسیعی در تولید محصولات دفاعی برخوردار است و عدم‌صدور آن باعث متزلزل شدن پایه‌های صنایع دفاعی آمریکا خواهد شد. به همین سبب آمریکا که به دفعات مخالفت خود را با تشکیل این سازمان ابراز کرده، ایجاد اوپک گازی را تهدیدی برای مجموعه‌های صنعتی ـ نظامی خود نیز عنوان نموده است.

به‌طور کلی غرب پیش‌بینی می‌کند بعد از تشکیل سازمان اوپک گازی، قیمت هر هزار متر مکعب گاز طبیعی مایع از ۲۶۵ دلار به ۳۵۰ تا ۴۰۰ دلار برسد. در این بین تشکیل هر سازمانی که کشورهای صادر‌کننده گاز را به یکدیگر نزدیک نماید، تهدیدی مستقیم برای آینده تامین انرژی اتحادیه اروپا محسوب می‌شود. زیرا در چنین حالتی علاوه بر آنکه صادرکننده‌گان گاز به‌‌طور مستقیم با یکدیگر به رقابت نخواهند پرداخت، بلکه در مورد قیمت نهایی گاز صادراتی به اروپا نیز می‌توانند به توافقات مهمی دست یابند. به همین سبب تشکیل اوپک گازی از یک سو برای کشورهای صادر‌کننده سودمند خواهد بود و از سوی دیگر برای اتحادیه اروپا به مثابه یک تهدید تلقی خواهد شد.

به خصوص در شرایطی که روسیه از طریق شرکت «گازپروم»، حدود یک چهارم بازار گاز اروپا را در اختیار دارد، با تشکیل اوپک گازی می‌تواند سلطه خود در زمینه انرژی را بر سراسر اروپا بگستراند. در واقع اوپک گازی می‌تواند این امکان را به مسکو بدهد که هر شرطی را در امر صدور و قیمتگذاری گاز صادراتی به اروپایی‌ها دیکته کند. چنین اتفاقی، وابستگی اقتصادی اتحادیه اروپا به اراده سیاسی مسکو را تا حد زیادی افزایش خواهد داد. ضمن آنکه می‌تواند قیمت گاز وارداتی اروپا از روسیه را از ۲۹۰ دلار به ازای هزار متر مکعب به ۴۰۰ یا حتی ۵۰۰ دلار برساند. این موضوع کمپانی روسی «گازپروم» را آشکارا در موقعیت بهتری نسبت به کمپانی‌های بزرگ اروپایی که تنها توزیع‌کننده و فروشنده گاز هستند، قرار می‌دهد. بدین ترتیب اتحادیه اروپا از ابزارها و پتانسیل لازم برای اعمال فشار به روسیه بی‌بهره می‌ماند و بازار گاز اروپا تحت سیطره کامل مسکو در خواهد آمد.

● اوپک گازی؛ سازمانی برای قدرت نمایی

در شرایطی که سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) با نزدیک به گذشت ۵۰ سال از عمر خود، به جایگاهی پراهمیت و تاثیر‌گذار در سیاست‌‌های بخش تولید و عرضه نفت دست یافته است، نیاز برای ایجاد سازمانی همچون اوپک برای صادرکنندگان گاز بیش از پیش خود را نشان می‌دهد. به خصوص که با جایگزینی منابع گازی به جای نفت در عرصه انرژی بین‌الملل، بخش گاز در آینده از اهمیت بیشتری نیز برخوردار خواهد شد. بنابراین در حالی ‌که گاز به تدریج خود را به عنوان منبع اولیه تامین انرژی به جای نفت مطرح می‌کند، ضرورت اتخاذ سیاست‌های هماهنگ از سوی تولیدکنندگان بیش از پیش به چشم می‌خورد و این کشورها در صورتی که بخواهند در زمینه تولید، فرآوری و انتقال گاز جایگاه بهتری در بازار جهانی داشته‌ باشند، نیازمند اقدام‌های همسو و هدفمند هستند. چنین اقدامی شاید در ابتدا با مخالفت کشورهای بزرگ مصرف‌کننده روبه‌رو شود، ولی در بلندمدت تولید‌کنندگان می‌توانند با تصمیمات کارآمد جایگاه خود را تحکیم کنند و این مصرف‌‌کنندگان هستند که باید سیاست‌های خود را بر اساس این تصمیم تغییر دهند.

در این بین به نظر می‌رسد بحث تشکیل اوپک گازی بیش از آنکه مزیت‌های اقتصادی در بر داشته باشد، مسئله‌ای سیاسی است و در جهت‌گیری سیاست خارجی ایران نسبت به غرب ریشه دارد. از این رو بدیهی است که وجود یک کارتل گازی با حضور ایران و روسیه به همراه الجزایر و قطر که مهم‌ترین تولیدکنندگان گاز محسوب می‌شوند، چالش مستقیمی برای غرب خواهد بود. در این راستا می‌توان نشست کشورهای صادرکننده گاز در تهران به منظور تعیین و تدوین چارچوب اوپک گازی را به نوعی شکست دوباره غرب در مقابل سیاست‌های دولت ایران قلمداد کرد. در واقع تشکیل اوپک گازی و پیشتازی ایران در بخش انرژی، بی‌اثر بودن تحریم‌های آمریکا را نشان می‌دهد. به خصوص حضور نمایندگان ۱۱ کشور عضو اوپک گازی در تهران، گویای این واقعیت است که تحریم‌های آمریکا بر علیه نظام جمهوری اسلامی ایران کار ساز نبوده است. از این رو در شرایط کنونی، تشکیل اوپک گازی یک امتیاز حساس برای ایران محسوب می‌شود که می‌تواند در آینده قدرت چانه‌زنی تهران را افزایش دهد. همچنین در چشم‌اندازی وسیع‌تر نیز ایجاد تشکیلات «اوپک گاز»، علاوه بر ابعاد انرژی و اقتصادی مترتب بر آن، می‌تواند زمینه‌ساز همگرایی‌های آتی منطقه‌ای و بین‌المللی شود و به یک قطب مهم اقتصادی و سیاسی در منطقه و جهان مبدل شود. در واقع ایجاد چنین سازمانی به لحاظ محتوایی می‌تواند منجر به پیوند خوردن بیشتر و عمیق‌تر کشورهای عضو شده و گسترش روزافزون همکاری‌ها و روابط را نیز بر مبنای منافع متقابل برای آنها در پی داشته باشد. از این رو می‌توان چنین اذعان داشت که تاسیس اوپک گازی بیش از آنکه دارای اهداف اقتصادی باشد، در راستای اهداف و چالش‌های سیاسی است و در واقع سازمانی برای قدرت‌نمایی بیشتر ایران و روسیه در برابر غرب به شمار می‌آید.