شیوه نویسندگی ساروت در افلاك نما

افلاك نما سومین رمان ناتالی ساروت است كه مهشید نونهالی به فارسی برگردانده است برای جلد این كتاب از طرح نسخه اصلی استفاده شده است تصویری از یك گوی معلق كه سایه كشیده اش روی صفحه مدوری افتاده است شاید سایه دفرمه شده گوی ترجمان تصویری چیزی باشد كه با اغماض می توان آن را شیوه نویسندگی ساروت دانست

ناتالی ساروت سفیر جزیره كمتر شناخته شده رمان نو در میان خوانندگانی است كه آثار دیگر نویسندگان این نحله فكری را نپسندند اما هوشمندی عیان ساروت را انكار نكردند. در سال ۱۹۳۹ ساروت مجموعه بیست وچهار یادداشت كوتاه را با نام گرایش ها منتشر كرد كه تا هنگام دومین چاپش در ۱۹۵۷ اصلاً مورد توجه قرار نگرفت. در طول دهه پنجاه ساروت تلقی خود را از رمان نو در آثاری چون پرتره مرد ناشناس بسط داد. در این رمان ساروت مضمون نزدیك به اوژنی گرانده بالزاك را در كتابی روایت می كند كه آشكارا به تمام قواعد رمان كلاسیك پشت پا می زند. ساروت در ساخت رمان هایش از روایت محسوس و ملموس یك طرح مشخص سر باز می زند و آشكارا با تنه اصلی و سنتی پیكره داستان نویسی كه براساس «بعد چه خواهد شد؟» بنا می شود سر ناسازگاری دارد.بعد چه خواهد شد انگ معروفی است كه سنت داستان نویسی روشنفكرانه و پیشرو همواره از آن به عنوان جدی ترین ابزار نقد پاورقی ها و رمان های عامه پسند استفاده كرده است اما تخاصم اصلی در رمان نو بروز می یابد كه متن، خیال خوش خواننده را با آشنایی زایی از آنچه عناصر اعتمادزای داستان محسوب می شدند برهم می زند. زاویه های روایت مهم ترین عنصر رمان كلاسیك است كه ساروت هنجار هایش را در هم می شكند. شیوه نویسندگی ساروت در افلاك نما به تماشای پشت صحنه فیلم های داستانی شبیه است. برای همه مان اتفاق افتاده كه از دیدن پشت صحنه یك فیلم شگفت زده شویم. بازیگری دیالوگش را با كمال احساس بیان می كند. ما در حین دیدن فیلم او را در نقشی كه بازی می كند باور می كنیم و گاه به داوری درباره زوایای شخصیتش می پردازیم. او را به خاطر تعلل ها، سوءتعبیرها، تصمیم های ناگهانی و شیدایی هایش شبیه به خود می یابیم و به یافتن شباهت های ریز و درشت دیگر خودمان و او می پردازیم اما پشت صحنه یك فیلم آب سردی است برانگاره كه با دقت و وسواس ساخته ایم. بازیگر را می بینیم كه پیش از گفتن همان دیالوگ آشنا، آن جمله شنیده شده و باورپذیر با حالتی عصبی به این سو و آن سو می رود و جمله نابی كه فی البداهه به نظر می رسد را زیر لب تكرار می كند. بارها تپق می زند، می خندد. با فریاد كارگردان درمی یابیم كه او واژه ای را فراموش كرده است. حال فرض كنیم با فیلم تجربی و غیرمتعارف طرف هستیم كه مبنای روایت خود را برنمایش پشت صحنه وقایع ساختگی نهاده است. یعنی تصاویری كه ظاهراً قرار است تمركز ما را به هم بزنند خود دستاویز معطوف شدن ما به ماجرایی دیگر هستند. این شیوه نویسندگی ساروت است. او در این شیوه یك كتاب مرجع كامل و قطور در اختیار دارد: در جست وجوی زمان از دست رفته. افلاك نما از طریق تك گویی درونی شخصیت ها روایت می شود. هر فصل به تك گویی درونی یك شخصیت اختصاص دارد. متن سرشار از شبه جمله، جمله های معترضه، جمله های ناتمام و سه نقطه هاست. این شیوه نگارش باعث می شود ضرباهنگ متن همواره احساس شود. شاید بتوان ضرباهنگ نثر ساروت را با ضرب قلم نقاشان امپرسیونیست مانند كرد كه در پی ثبت تاثرات آنی و زودگذر بودند. جمله های كوتاه ساروت مثل تاش های شلخته و درهم ون گوگ در تصویر دوبعدی یكدیگر را اصلاح و تكمیل می كنند. بسیاری از جمله های ساروت به این دلیل پشت سر جمله قبلی می آیند كه نابسندگی جمله پیشین را نشان دهند و آن را تكمیل كنند اما همان جمله هم نمی تواند در ثبت و شرح حالت روانی به حالت تثبیت شده صفاتی برسند كه در روانشناسی شخصیت از آنها استفاده می شود. در افلاك نما ساروت از برچسب زدن بر شخصیت هایش اجتناب می كند. تك گویی های درونی شخصیت ها طفره رفتن مداوم آنها از پذیرفتن یك نقش مشخص و تعیین شده است. بدون توجه به اندیشه و مضمون، ساراماگو نیز شیوه نگارش مشابهی را به كار می برد. اما نمادگرایی در آثار ساراماگو مجال اندكی برای كنكاش در انگیزه و افكار شخصیت ها باقی می گذارد. دیالوگ ها در بین تك گویی های طولانی شخصیت ها گنجانده شده اند و اگر به علائم سجاوندی دقت نكنیم محتمل است كه در تشخیص دیالوگ های واقعی با آنچه شخصیت ها در ذهن خود مجسم می كنند دچار اشتباه شویم. ذهن هر شخصیت افلاك نما سازمانی منظم از تهدیدها و مقاومت هاست. ذهن آدم ها مثل رنگ مایه هایی در هم تنیده می شوند. بازی ذهنی از جایی غیرمنتظره آغاز می شود.یك جمله، لحن، عبارت، واژه، سكوت یا نگاه. همین باعث می شود كه امنیت شخصیتی دیگر به خطر بیفتد. آنها برای خودشان حفاظی از واژگان می سازند كه با یك لغزش كوچك شكاف برمی دارد. ساروت می گوید در افلاك نما ماده ای را توصیف می كند كه پیوسته در حال شكل گرفتن است. این ماده اكسیر شكنندگی شخصیت هاست. ذهن آنها ظاهراً آزادانه تصویر می سازد. از دیگران، خاطرات و یادآوری ها وام می گیرد تا جریان غیرمنتظره را پیش ببرد. برای پیشبرد این جریان ذهن به شكلی مستمر استعاره می سازد. به بهانه پیوند نازك یا شباهتی دور از ذهن، افكار و اشیا و انسان ها را به هم تشبیه می كند. هجوم بی وقفه تشبیهات باعث می شود كه انتظار سنتی خواننده از این صنعت ادبی برآورده نشود چون زنجیره تشبیهات ساروت آن قدر ادامه می یابد كه خواننده مشبه به اولیه را فراموش می كند. گفت وگوی محجوبانه خواهر و برادری پا به سن گذاشته به حمله ناگهان و محیلانه دشمن تشبیه می شود. شناسایی، برنامه ریزی و حمله. پیرزن نمی خواهد آپارتمانش را از دست بدهد و حالا دیگر به برادرش هم اعتماد ندارد. اما مسئله اصلی اینجاست كه در افلاك نما نمی توانیم به طور قطعی بگوییم كه شخصیت چه می خواهد. نمی توانیم شخصیت ها را با فراغ البال در جایگاهی بگذاریم تا نقششان را بازی كنند. در رمان ساروت خواننده مجبور است از لژنشینی كه سال ها رمان اروپایی با احترام به او تعارف می كرد بیرون بیاید و در یك تالار تاریك از میان صندلی ها بگذرد و روی سن بیاید. تولستوی در جنگ و صلح فرضی را درباره تاریخ مطرح می كند و در طول اثر حماسی اش به بسط آن می پردازد. او معتقد است علل حوادث، فجایع و شخصیت های بزرگ تاریخ را باید در گفت وگوهای ساده و روزمره، عوامل حقیر و اتفاقات كوچك و غیرمنتظره جست وجو كرد.نزدیك به یك قرن بعد ناتالی ساروت كه اصالتاً روس است، گفت وگوهای ساده و عوامل حقیر را دستمایه بزرگ نمایی قرار می دهد در پس پشت آنها انگیزه ها و گرایش هایی كشف می كند. توفیق اصلی ساروت توضیح نقش مخالف خوانی در ذهن آدم هاست كه گفت وگوی درونی شان را باعث می شود و آن را تا مرز انتزاعی مطلق پیش می برد. شخصیت های افلاك نما در سنت رمان نویسی اروپا جایگاه معلوم و مشخصی دارند اما نقب ساروت به زیرین ترین لایه های ذهنشان بزدلی و تردید را عیان می كند كه اسلافشان هیچگاه بروز نمی دادند.