«شیرکو» و نوگرایی در شعر معاصر کردی

در واپسین سال های دهه۶۰ و نخستین سال های دهه ۷۰میلادی, سه جریان ادبی عمده در شعر نو کردی در کردستان عراق پا به منصه ظهور گذاشتند نخست جریان ادبی موسوم به مکتب اربیل که نماینده بارز و شناخته شده آن عبدالله پشیو است دوم, جنبش ادبی جنوب کردستان عراق یا مکتب کفری برگرفته از شهر کفری در منطقه گرمیان در کردستان عراق که چهره بارز و نام آشنای آن لطیف هلمت است و سوم جریان ادبی موسوم به مکتب روانگه چشم انداز که نماینده برجسته آن کسی نیست جز شاعر بلندآوازه کرد, شیرکو بی کس

در واپسین سال‌های دهه۶۰ و نخستین سال‌های دهه ۷۰میلادی، سه‌ جریان ادبی عمده‌ در شعر نو کردی در کردستان عراق پا به‌ منصه‌ ظهور گذاشتند: نخست جریان ادبی موسوم به‌ مکتب اربیل که‌ نماینده‌ بارز و شناخته‌‌شده‌ آن عبدالله‌ پشیو است؛ دوم، جنبش ادبی جنوب کردستان عراق یا مکتب کفری (برگرفته‌ از شهر کفری در منطقه‌ گرمیان در کردستان عراق) که‌ چهره‌ بارز و نام‌آشنای آن لطیف هلمت است و سوم جریان ادبی موسوم به‌ مکتب روانگه‌ (چشم‌انداز) که‌ نماینده‌ برجسته آن کسی نیست جز‌ شاعر بلندآوازه کرد، شیرکو بی‌کس.

عبدالله‌ پشیو با انتشار مجموعه‌هایی نظیر اشک و زخم (۱۹۶۷)، بت شکسته‌ (۱۹۶۸) و شبنامه‌های شاعری تشنه‌ (۱۹۷۳) به‌ همراه‌ دیگر شعرای مکتب اربیل توانستند پایه‌های مستحکمی برای این جریان ادبی بنیانگذاری کنند. از سویی دیگر، لطیف هلمت نیز با نشر آثاری همچون خدا و شهر کوچک ما (۱۹۷۰) و آماده‌ برای تولدی دیگر (۱۹۷۳) به‌ همراه‌ دیگر شعرای جوان مکتب کفری نویددهنده ظهور یک جنبش ادبی گسترده‌ در شعر کردی شدند. شیرکو بی‌کس، اما، جدای از اصول سبک‌شناختی گفتمان ادبی مسلط آن روزگار و فارغ از مبانی فکری دو مکتب فوق‌الذکر در همان سال‌ها سخت درگیر بنیان‌نهادن و گستراندن جنبشی نوین در شعر کردی بود؛ جنبشی که‌ خود را نه‌ در تقابل با دو مکتب مذکور بلکه‌ در ادامه‌ راه‌ شاعر بزرگ نوپرداز کرد، گوران، تعریف می‌کرد. شیرکو که‌ نخستین شعرش را در ۱۷‌سالگی در روزنامه ژین در سلیمانیه‌ به‌ چاپ رسانده‌ و در بغداد تحصیلات خود را به‌ اتمام رسانده‌ بود در دهه‌ ۶۰ به‌ فعالیت در رادیو صدای انقلاب پرداخت و نخستین مجموعه‌ شعر خود را در سال ۱۹۶۸ تحت عنوان مهتاب شعر به‌ چاپ رساند. جنبش ادبی روانگه‌ که‌ شیرکو بی‌کس سردمدار آن بود منسجم‌تر و تاثیرگذارتر از سایر جریان‌های ادبی آن روزگار بود. این جنبش رنگ و رخساره‌ای کاملا خودآگاه و متمایز داشت؛ خودآگاه از این منظر که‌ تنها جنبشی بود که‌ در محافل گوناگون دست به‌ انتشار بیان‌نامه‌های متعدد ادبی خود می‌زد و متمایز از آنجایی که‌ از سویی گسست خود را با سنن ادبی شعر کردی آن روزگار آشکارا به‌ نمایش می‌گذاشت و از سویی دیگر خود را نه‌‌تنها ادامه‌‌دهنده بلکه‌ تمام‌کننده سنت ادبی گوران می‌دانست. این جنبش در پی تغییر توجه‌ عموم‌ به‌ معنای اصلی شعر بود و مجموعه‌هایی همانند کاوه آهنگر (۱۹۷۱)، عطشم با آتش فرو می‌نشیند (۱۹۷۴)، سپیده‌دمان‌ (۱۹۷۸) و نیز نمایشنامه‌ منظوم غزال (۱۹۷۸) همنوا با سبک ادبی جنبش روانگه‌ به‌عنوان نخستین آثار شیرکو بی‌کس به‌ چاپ رسیدند.

فرآیند آفرینش ادبی در آثار شیرکو بی‌کس در دهه ۸۰ و پس از جلای وطن در سال ۱۹۸۷ نیز به‌ شیوه‌ای مستمر و متعهد به‌ اصوال ادبی مکتب روانگه‌ ادامه‌ یافت، اما این‌بار مضامین جدیدی نظیر آوار‌گی و غربت و نیز آزادگی جای بن‌مایه‌های قدیمی شعر وی را گرفتند که‌ عبارت بودند از آزادیخواهی و بازنمایی طبیعت. از میان چاپ چهارمجموعه‌ چاپ شده‌ در این دهه‌ مجموعه‌های آینه‌های کوچک (۱۹۸۶) و لاشخور (۱۹۸۷) بیشتر مورد قبول عام قرار گرفتند.

پس از بازگشت به‌ کردستان در سال ۱۹۹۲ و تکیه‌‌زدن بر منصب‌هایی نظیر نمایندگی پارلمان و وزارت فرهنگ گویی جانی دوباره‌ در جسم وی شکل گرفت. وی که‌ اشعارش به‌ چندین زبان زنده دنیا ترجمه‌ شده‌ بود و در کتب درسی چندین کشور نیز جای گرفته‌ بودند و چندین جایزه‌ معتبر از کشورهای اروپایی نظیر ایتالیا و سوئد دریافت کرده‌ بود، این‌بار سردبیری مجلات و مدیریت مرکز فرهنگی و چاپ و نشر سردم را عهده‌دار گشت.

او که‌ پیش‌تر، اصطلاحاتی نظیر شعر پوستری را در سال ۱۹۷۵، که‌ از نقاشی و مجسمه‌‌سازی اقتباس کرده‌ بود، به‌ ادبیات کردی معرفی کرده‌ بود، این‌بار با معرفی ژانر ادبی نوینی به‌ ادبیات کردی تحت عنوان شعر رمان‌گونه خلاقیت خود را به‌ شیوه‌ای عملی و با سرودن چندین مجموعه‌ شعر در این قالب ادبی به‌ نمایش گذاشت. از زمان انتشار اولین مجموعه‌ شعرش در ۱۹۶۸ تا زمان مرگش ده‌ها مجموعه‌ را به‌ چاپ ‌رسانید که‌ مشهورتر‌ین آنها عبارتند از صلیب و مار و روزنگار یک شاعر (۱۹۹۸)، سایه‌ (۱۹۹۹)، زن و باران (۲۰۰۰)، رنگدان (۲۰۰۱)، میهمان پاییزی (۲۰۰۳)، گورستان روشنایی (۲۰۰۴) و سروده‌های سنگی (۲۰۰۵) که‌ مورد مقبولیت خاص و عام قرار گرفتند.

از وی چندین مجموعه‌ نثر و مقاله‌ نیز به‌ چاپ رسیده‌ است که‌ از میان آنها می‌توان به‌ چراغ‌های الموت (۱۹۹۹)، در چهلم چلچراغ (۲۰۰۱) و آن زمان که‌ پرنده‌ام (۲۰۰۱) نام برد. در حوزه ترجمه‌ نیز رمان پیرمرد و دریا اثر ارنست همینگوی، نمایشنامه‌ عروسی خون اثر فدریکو گارسیا لورکا و رمان یک زن و دو مرد را به‌ کردی برگرداند.

شیرکو بی‌کس‌ با به‌‌کارگیری تخیلی خلاق و پیچیده‌ و اما منظم، در چارچوبی نظام‌مند و ارگانیک و با استفاده‌ از دایره‌ وسیع واژگانی اشعار جاودانه‌ای به جهانیان عرضه کرد. پادشاه کلمات، سلطان تخیل، امپراتور شعر و دریای مروارید واژه‌ از القابی هستند که‌ منتقدان و خوانندگان آثارش برای وی قایل شده‌اند. سروده‌های این شاعر بزرگ درباره فاجعه‌ با عمق خلاقانه و شاعرانه‌ای پرداخته می‌شود. وی بر فاجعه‌های رفته بر سر کردها هیچ‌وقت با نگاهی ساده و سطحی و دم‌دستی برخورد نکرد. اگر خودبسندگی یکی از ویژگی‌های هر اثر ادبی و هنری ناب است، خوانش اشعار شیرکو این اصل را پیوسته‌ به‌ ذهن خواننده‌ متبادر می‌کند. تخیل، زیبایی، آوارگی، تبعید و غربت، فاجعه‌، زن، طبیعت و آزادگی از مهم‌ترین بن‌مایه‌های اشعار شیرکو بی‌کس هستند.

بختیار سجادی